มคฺโค อฏฺฐสุ จิตฺเตสุ, มโต อฏฺฐงฺคิโกติ หิ;

เอวํ ตุ สพฺพจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ สมุทฺธเรฯ

[124]

พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ, เอกสฺมิํ ตีณิ ทีปเย;

เอกาทสสุ จตฺตาริ, ฉ ทฺวาทสสุ นิทฺทิเสฯ

[125]

เอกูนาสีติยา สตฺต, โสฬเสวาพลานิ ตุ;

จิตฺตเมวํ ตุ วิญฺเญยฺยํ, สพลํ อพลมฺปิ จฯ

[126]

ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ,

จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ;

มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา,

วุตฺตานิ สพฺพานิปิ ตานิ เตสุฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส นาม

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทโส

[127]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยาฯ

[128]

สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;

ทุวิธญฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโตฯ

[129]

ปุญฺญาปุญฺญวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปญฺจ จ;

กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺฐารส อเหตุกาฯ

[130]

เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺฐา, ตาทินา เหตุวาทินาฯ

[131]

สวตฺถุกาวตฺถุกโต , ตโถภยวเสน จ;

สพฺพํ วุตฺตปการํ ตุ, ติวิธํ โหติ มานสํฯ

[132]

สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปญฺจทสาปิ จ;

อาทิมคฺโค สิตุปฺปาโท, มโนธาตุ กฺริยาปิ จฯ

[133]

โทมนสฺสทฺวยญฺจาปิ, เตจตฺตาลีส มานสา;

นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกาฯ

[134]

อรูปาวจรปากา จ, เอกนฺเตน อวตฺถุกา;

ทฺวาจตฺตาลีส เสสานิ, จิตฺตานุภยถา สิยุํฯ

[135]

เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปญฺจารมฺมณเมว จ;

ฉฬารมฺมณกญฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ สิยาฯ

[136]

วิญฺญาณานิ จ ทฺเวปญฺจ, อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ จ;

สพฺพํ มหคฺคตญฺเจว, ฐเปตฺวาภิญฺญมานสํฯ

[137]

เตจตฺตาลีส วิญฺเญยฺยา, เอเกการมฺมณา ปน;

มโนธาตุตฺตยํ ตตฺถ, ปญฺจารมฺมณมีริตํฯ

[138]

เตจตฺตาลีส เสสานิ, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

ตถา จ ติวิธํ จิตฺตํ, กุสลากุสลาทิโตฯ

[139]

อเหตุํ เอกเหตุญฺจ, ทฺวิเหตุญฺจ ติเหตุกํ;

เอวํ จตุพฺพิธํ จิตฺตํ, วิญฺญาตพฺพํ วิภาวินาฯ

[140]

เหฏฺฐา มยาปิ นิทฺทิฏฺฐา, อฏฺฐารส อเหตุกา;

วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ, เอกเหตุมุทีริตํฯ

[141]

กาเม ทฺวาทสธา ปุญฺญ-วิปากกฺริยโต ปน;

ทสธากุสลา จาติ, พาวีสติ ทุเหตุกาฯ

[142]

กาเม ทฺวาทสธา ปุญฺญ-วิปากกฺริยโต ปน;

สพฺพํ มหคฺคตญฺเจว, อปฺปมาณํ ติเหตุกํฯ

[143]

รูปีริยาปถวิญฺญตฺติ-ชนกาชนกาทิโต;

เอวญฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตํ, โหติ สพฺพํ จตุพฺพิธํฯ

[144]

ทฺวาทสากุสลา ตตฺถ, กุสลา กามธาตุยา;

ตถา ทส กฺริยา กาเม, อภิญฺญามานสํ ทฺวยํฯ

[145]

สมุฏฺฐาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

ชนยนฺติ จ วิญฺญตฺติํ, อิเม ทฺวตฺติํส มานสาฯ

[146]

กุสลา จ กฺริยา เจว, เต มหคฺคตมานสา;

อฏฺฐานาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสาฯ

[147]

สมุฏฺฐาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

โจปนํ น จ ปาเปนฺติ, ทฺวิกิจฺจา นิยตา อิเมฯ

[148]

ฐเปตฺวา ทส วิญฺญาเณ, วิปากา ทฺวีสุ ภูมิสุ;

กฺริยา เจว มโนธาตุ, อิมาเนกูนวีสติฯ

[149]

สมุฏฺฐาเปนฺติ รูปานิ, น กโรนฺติตรทฺวยํ;

ปุน ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา, วิปากา จ อรูปิสุฯ

[150]

สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตญฺจ, จุติจิตฺตญฺจารหโต;

น กโรนฺติ ติกิจฺจานิ, อิเม โสฬส มานสาฯ

[151]

เอกทฺวิติจตุฏฺฐาน-ปญฺจฏฺฐานปเภทโต;

ปญฺจธา จิตฺตมกฺขาสิ, ปญฺจนิมฺมลโลจโนฯ

[152]

กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;

มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสาฯ

[153]

สพฺเพว ปญฺจปญฺญาส, นิปฺปปญฺเจน สตฺถุนา;

ชวนฏฺฐานโตเยว, เอกฏฺฐาเน นิยามิตาฯ

[154]

ปุน ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา, ทสฺสเน สวเน ตถา;

ฆายเน สายเน ฐาเน, ผุสเน ปฏิปาฏิยาฯ

[155]

มโนธาตุตฺติกํ ฐาเน, อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน;

อฏฺฐสฏฺฐิ ภวนฺเตเต, เอกฏฺฐานิกตํ คตาฯ

[156]

ปุน ทฺวิฏฺฐานิกํ นาม, จิตฺตทฺวยมุทีริตํ;

โสมนสฺสยุตํ ปญฺจ-ทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยาฯ

[157]

ตทารมฺมณํ ฉทฺวาเร, พลวารมฺมเณ สติ;

ตถา โวฏฺฐพฺพนํ โหติ, ปญฺจทฺวาเรสุ โวฏฺฐโพฯ

[158]

มโนทฺวาเรสุ สพฺเพสํ, โหติ อาวชฺชนํ ปน;

อิทํ ทฺวิฏฺฐานิกํ นาม, โหติ จิตฺตทฺวยํ ปนฯ

[159]

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยา ฐานโต ปน;

มหคฺคตวิปากา เต, นว ติฏฺฐานิกา มตาฯ

[160]

อฏฺฐ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต;

ตทารมฺมณโต เจว, จุติฏฺฐานวเสน จฯ

[161]

จตุฏฺฐานิกจิตฺตานิ , อฏฺฐ โหนฺตีติ นิทฺทิเส;

กุสลากุสลปากํ ตุ-เปกฺขาสหคตทฺวยํฯ

[162]

สนฺตีรณํ ภเว ปญฺจ-ทฺวาเร ฉทฺวาริเกสุ จ;

ตทารมฺมณตํ ยาติ, พลวารมฺมเณ สติฯ

[163]

ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติฏฺฐานวเสน จ;

ปญฺจฏฺฐานิกจิตฺตนฺติ, อิทํ ทฺวยมุทีริตํฯ

[164]

ปญฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, จตุกิจฺจํ ปนฏฺฐกํ;

ติกิจฺจํ นวกํ ทฺเว ตุ, ทฺวิกิจฺจา เสสเมกกํฯ

[165]

ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํฯ

[166]

ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ, วิญฺญาณานํ ปเภทโต;

สตฺตธา สตฺตวิญฺญาณ-ธาตูนํ ตุ ปเภทโตฯ

[167]

เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปญฺจารมฺมณเภทโต;

ฉฬารมฺมณโต เจว, โหติ อฏฺฐวิธํ มโนฯ

[168]

ตตฺถ ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา, โหนฺติ เอเกกโคจรา;

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจราฯ

[169]

สพฺพํ มหคฺคตํ จิตฺตํ, ปญฺจาภิญฺญาวิวชฺชิตํ;

สพฺพํ โลกุตฺตรญฺเจติ, เอเกการมฺมณํ ภเวฯ

[170]

เอเกการมฺมณํ ฉกฺก-มิทํ เญยฺยํ วิภาวินา;

ปญฺจารมฺมณิกํ นาม, มโนธาตุตฺตยํ ภเวฯ

[171]

กามาวจรจิตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ;

อภิญฺญานิ จ สพฺพานิ, ฉฬารมฺมณิกานิติฯ

[172]

จิตฺตํ นววิธํ โหติ, สตฺตวิญฺญาณธาตุสุ;

ปจฺฉิมญฺจ ติธา กตฺวา, กุสลากุสลาทิโตฯ

[173]

ปุญฺญาปุญฺญวเสเนว , วิปากกฺริยเภทโต;

ฉสตฺตติวิโธ เภโท, มโนวิญฺญาณธาตุยาฯ

[174]

มโนธาตุํ ทฺวิธา กตฺวา, วิปากกฺริยเภทโต;

นวธา ปุพฺพวุตฺเตหิ, ทสธา โหติ มานสํฯ

[175]

ธาตุทฺวยํ ติธา กตฺวา, ปจฺฉิมํ ปุน ปณฺฑิโต;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเยฯ

[176]

มโนวิญฺญาณธาตุมฺปิ, กุสลากุสลาทิโต;

จตุธา วิภชิตฺวาน, วเท ทฺวาทสธา ฐิตํฯ

[177]

ภเว จุทฺทสธา จิตฺตํ, จุทฺทสฏฺฐานเภทโต;

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยาวชฺชนสฺส จฯ

[178]

ปญฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ, สมฺปฏิจฺฉนเจตโส;

สนฺตีรณสฺส โวฏฺฐพฺพ-ชวนานํ วเสน จฯ

[179]

ตทารมฺมณจิตฺตสฺส, ตเถว ฐานเภทโต;

เอวํ จุทฺทสธา จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเยฯ

[180]

ภูมิปุคฺคลนานาตฺต-วเสน จ ปวตฺติโต;

พหุธา ปนิทํ จิตฺตํ, โหตีติ จ วิภาวเยฯ

[181]

เอกวิธาทินเย ปนิมสฺมิํ,

โย กุสโล มติมา อิธ ภิกฺขุ;

ตสฺสภิธมฺมคตา ปน อตฺถา,

หตฺถคตามลกา วิย โหนฺติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เอกวิธาทินิทฺเทโส นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

5. ปญฺจโม ปริจฺเฉโท

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส

[182]

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;

จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺติํ, ปุคฺคลานํ วเสน จฯ

[183]