ลกฺขณตฺถกุสลา สลกฺขเณ,

ลกฺขณตฺถปรเมปิ เกวลํ;

ลกฺขณุคฺคหสุขาย วณฺณยุํ,

ลกฺขณาทิมุขโต สลกฺขณํฯ

[122]

อตฺถํ ตเมวมนุคมฺม มเยตฺถ วุตฺต-

มตฺถานมตฺถนยนตฺถมเนกธาปิ;

ปตฺเถยฺย เมตฺถ วจนตฺถนเยหิ ญาณ-

มตฺเถสุ พุทฺธวจนตฺถนยตฺถิเกหิฯ

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ลกฺขณรสุปฏฺฐานวิภาโค นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. ตติโย ปริจฺเฉโท

เภทสงฺคหวิภาโค

[123]

เอวํ เภทสภาเวสุ, เตสฺเวว ปุน สงฺคหํ;

สภาวตฺถวิเสเสหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํฯ

[124]

อสาธารณญาเณหิ, สตฺถา วตฺถุวิเวจโก;

สงฺคเหตฺวา สภาเคหิ, ธมฺเม ทสฺเสสิ จกฺขุมาฯ

[125]

ทิฏฺฐิภินิเวสฏฺเฐน, ยถาภูตสภาวโต;

ปรมามสติจฺเจกา, ปรามาโสติ ภาสิตาฯ

[126]

กิเลสาสุจิภาเวน, วณสฺสาวรโส วิย;

อาลิมฺปนฺตาว สนฺตานํ, สวนฺตีติ ปกาสิตาฯ

[127]

กามตณฺหา ภวตณฺหา, ทิฏฺฐาวิชฺชาติ อาสวา;

จตฺตาโร อาสวฏฺเฐน, ตโย ธมฺมา สภาวโตฯ

[128]

เอเตโว ฆาติ วุตฺตาว, ทฺวาราลมฺพาภิวาหิโน;

โอตฺถริตฺวา ปราภูเต, หรนฺตา ปาณิโน ภเวฯ

[129]

โยคาติ จาหุ เต เอว, ปาณิโน ภวยนฺตเก;

ทฺวาราลมฺพาภิสมฺพนฺธา, ยนฺตพนฺธาว โยชิตาฯ

[130]

สนฺตานมธิคณฺหนฺตา, มาลุวาว มหาตรุํ;

คณฺหนฺตา ทฬฺหมาลมฺพํ, มณฺฑูกมิว ปนฺนโคฯ

[131]

กามตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ, อุปาทานา จตุพฺพิธา;

ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสีลพฺพต-มตฺตวาโทติ เภทิตาฯ

[132]

กาเยน กายํ คนฺเถนฺตา, ทุปฺปมุญฺจานุเวฐิโน;

กถิตา กายคนฺถาติ, ตณฺหาพฺยาปาททิฏฺฐิโยฯ

[133]

สีลพฺพตปรามาโส, อิติ ทิฏฺฐิ วิเภทิตา;

อิทํสจฺจาภินิเวโส, อิติ เจวํ จตุพฺพิธาฯ

[134]

เนกฺขมฺมํ ปลิโพเธนฺตา, ภาวนาปริปนฺถกา;

สนฺตานมณฺฑโกสาว, ปริโยนนฺธกาติ จฯ

[135]

กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธญฺจ สํสโย;

อวิชฺชุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิติ นีวรณา มตาฯ

[136]

อาคาฬฺหํ ปริยาทาย, โอคยฺหนุปฺปวตฺติโน;

โยปฺปโรคาว สนฺตาน-มนุเสนฺตีติ ภาสิตาฯ

[137]

กามราโค ภวราโค, ปฏิโฆ มานทิฏฺฐิโย;

กงฺขาวิชฺชาติ สตฺเตว, ฉ ธมฺมานุสยา มตาฯ

[138]

ทฺวาราลมฺพณพนฺเธน, ปาณีนํ ภวมณฺฑเล;

สํโยชนานิ วุตฺตานิ, ปาสพนฺธาว ปกฺขินํฯ

[139]

กามรูปารูปราคา, ปฏิโฆ โมหสํสโย;

ทิฏฺฐิ สีลพฺพตํ มาโน, อุทฺธจฺเจน ทสา ภเวฯ

[140]

รูปารูปราคุทฺธจฺจํ, อภิธมฺเม วินา ปุน;

ภวราคิสฺส มจฺเฉรํ, คเหตฺวา ทสธา สิยุํฯ

[141]

สํกฺเลปยนฺติ สนฺตานํ, อุปฆาเตนฺติ ปาณิโน;

สหชาเตกฺเลเสนฺตีติ, กิเลสาติ ปกาสิตาฯ

[142]

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

ทิฏฺฐิ มาโน จ สํสโย;

ถินาหิริกโนตฺตปฺป-

มุทฺธจฺเจน สิยุํ ทสฯ

[143]

นวสงฺคหิตา เอตฺถ, ทิฏฺฐิโลภา ปกาสิตา;

สตฺตสงฺคหิตาวิชฺชา, ปฏิโฆ ปญฺจสงฺคโหฯ

[144]

จตุสงฺคหิตา กงฺขา, มานุทฺธจฺจา ติสงฺคหา;

ทุกสงฺคหิตํ ถีนํ, กุกฺกุจฺจเมกสงฺคหํฯ

[145]

ทฺวิธาหิริกโนตฺตปฺป-มิสฺสามจฺฉริยํ ตถา;

อิจฺเจวํ ทสธา วุตฺตา, ปาปเกสฺเวว สงฺคหาฯ

[146]

ปรามาสาสโวฆา จ, โยคุปาทานคนฺถโต;

นีวารณานุสยโต, สํโยชนกิเลสโตฯ

[147]

จุทฺทเสว ตุ สงฺเขปา, สตฺตปญฺญาส เภทโต;

ยถาธมฺมานุสาเรน, จิตฺตุปฺปาเทสุ โยชเยฯ

[148]

ตโตปเร โนปรามา-สาทิเภทิตสงฺคหา;

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ ทีปเยฯ

[149]

อิจฺจากุสลธมฺมานํ, ญตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ;

มิสฺสกา นาม วิญฺเญยฺยา, ยถาสมฺภวโต กถํ;

[150]

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

เอกนฺตากุสลา ตโย;

อโลภาโทสาโมโห จ,

กุสลาพฺยากตา ตถาฯ

[151]

ปาทปสฺเสว มูลานิ, ถิรภาวาย ปจฺจยา;

มูลภาเวน ธมฺมานํ, เหตู ธมฺมา ฉ ทีปิตาฯ

[152]

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ เจกคฺคตา ตถา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เวทนาฯ

[153]

อาหจฺจุปนิชฺฌายนฺตา, นิชฺฌานฏฺเฐน ปจฺจยา;

ฌานธมฺมาติ สตฺถาห, ปญฺจ วตฺถุสภาวโตฯ

[154]

สมฺมาทิฏฺฐิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;

สมฺมาสติ สมาธี จ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ สมฺภวาฯ

[155]

สมฺมามิจฺฉา จ นียนฺตา, นิยฺยานฏฺเฐน ปจฺจยา;

มคฺคงฺคา ทฺวาทสกฺขาตา, นว ธมฺมา สภาวโตฯ

[156]

อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตา, โอชฏฺฐมกเวทนํ;

ปฏิสนฺธินามรูป-มาหรนฺตา ยถากฺกมํฯ

[157]

กพฬีกาโร อาหาโร,

ผสฺโส สญฺเจตนา ตถา;

วิญฺญาณมิติ จตฺตาโร,

อาหาราติ ปกาสิตาฯ

[158]

ธมฺมานํ สหชาตานํ, อินฺทฺริยฏฺเฐน ปจฺจยา;

อตฺตานมิสฺสรฏฺเฐน, อนุวตฺตาปกา ตถาฯ

[159]

สทฺธา จ สติ ปญฺญา จ, วีริเยกคฺคตาปิ จ;

เวทนา ชีวิตํ จิตฺตํ, อฏฺฐ รูปินฺทฺริยานิ จฯ

[160]

กถํ ชีวิตเมกํ ตุ, สุขํ ทุกฺขนฺติ เวทนา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เภทิตาฯ

[161]

ปญฺญาทิมคฺเคนญฺญาต-ญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ภเว;

มชฺเฌ อญฺญินฺทฺริยมนฺเต, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ตถาฯ

[162]

โสฬเสว สภาเวน, อินฺทฺริยฏฺฐวิภาคโต;

อินฺทฺริยานีติ วุตฺตานิ, พาวีสติ วิภาวเยฯ

[163]

ทฬฺหาธิฏฺฐิตสนฺตานา , วิปกฺเขหิ อกมฺปิยา;

พลวนฺตสภาเวน, พลธมฺมา ปกาสิตาฯ

[164]

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, วีริเยกคฺคตา ตถา;

ปญฺญาหิริกาโนตฺตปฺป-มิจฺเจวํ นวธา มตาฯ

[165]

เชฏฺฐา ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน, ปุญฺญาปุญฺญปวตฺติยํ;

ปจฺจยาธิปฺปเตยฺเยน, สหชานํ ยถารหํฯ

[166]

จตฺตาโรธิปตี วุตฺตา, อาธิปฺปจฺจสภาวโต;

ฉนฺโท จิตฺตญฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จ ตาทินาฯ

[167]

ปญฺจสงฺคหิตา ปญฺญา, วายาเมกคฺคตา ปน;

จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหาฯ

[168]

สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;

เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺฐวีสติ ภาสิตา;

อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, วุตฺโต มิสฺสกสงฺคโหฯ

[169]

เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคา, อาหารินฺทฺริยโต ตถา;

พลาธิปฺปติโต เจว, ปุญฺญาปุญฺญาทิมิสฺสตา;

ฉตฺติํเสว สภาเวน, จตุสฏฺฐิ ปเภทโตฯ

[170]

อิจฺเจวํ สงฺคเหตฺวาน, วิภาเวยฺย ตโต ปรํ;

จิตฺตุปฺปาทปเภเทสุ, ยถาสมฺภวโต กถํฯ

[171]

สิตาวชฺชนวิญฺญาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณา;

อฏฺฐารสาเหตุกาว, โมมูหา เอกเหตุกาฯ

[172]

เสสา ตุ กุสลา ญาณวิยุตฺตา จ ทฺวิเหตุกา;

จิตฺตุปฺปาทาปเร สตฺต-จตฺตาลีส ติเหตุกาฯ

[173]

ปญฺจวิญฺญาณมชฺฌานํ , ทฺวิฌานงฺคิกมีริตํ;

จตุตฺถปญฺจมชฺฌานํ, ติฌานํ ตติยํ มตาฯ

[174]

จตุฌานํ ตุ ทุติยํ, กาเม จ สุขวชฺชิตา;

ปญฺจฌานํ ตุ ปฐมํ, กาเม จ สุขิตา มตาฯ

[175]

ปฐมานุตฺตรํ ฌานํ, อฏฺฐมคฺคงฺคิกํ มตํ;

สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสฌานมนุตฺตรํฯ

[176]

โลกิยํ ปฐมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกา;

ปญฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตาฯ

[177]

เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺฐิยา;

ญาเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตาฯ

[178]

ปฏิฆุทฺธจฺจยุตฺตา จ, วิปฺปยุตฺตา จ ทิฏฺฐิยา;

ติมคฺคงฺคํ ทุมคฺคงฺคํ, กงฺขิตํ สมุทีริตํฯ

[179]

น โหนฺตาเหตุเก มคฺคา, จิตฺตฏฺฐิติ จ กงฺขิเต;

วิทิตา นิยตตา จ, โลกิเยสุ น อุทฺธฏาฯ

[180]

กาเมสุ กพฬีกาโร, อนาหาโร อสญฺญิโน;

จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, อาหารตฺตยมีริตํฯ

[181]

อินฺทฺริยานิ วิภาเวยฺย, นวธานุตฺตเร พุโธ;

อฏฺฐธา สมุทีเรยฺย, โลกิเยสุ ติเหตุเกฯ

[182]

สตฺตธา ปน ญาเณน, วิปฺปยุตฺเต ปกาสเย;

สิตโวฏฺฐพฺพนาปุญฺเญ, ปญฺจธา กงฺขิเต ปนฯ

[183]

จตุธา ติวิธา เสเส, จิตฺตุปฺปาเท สมีรเย;

ติเหตุกา สตฺตพลา, ฉพลา ตุ ทุเหตุกาฯ

[184]

จตุพลา อกุสลา, กงฺขิตํ ติพลํ มตํ;

ทฺวิพลํ สิตโวฏฺฐพฺพ-มพลํ เสสมีริตํฯ

[185]

ชวเนธิปตีนํ ตุ, โย โกเจโก ติเหตุเก;

ทฺวิเหตุเก วา กุสเล, วีมํสา โนปลพฺภติฯ

[186]

โลกิเยสุ วิปาเกสุ,

โมหมูเล อเหตุเก;

ยถาสมฺภววุตฺติตฺตา,

นตฺถาธิปติ โกจิปิฯ

[187]

สมฺโภติ กายวิญฺญาเณ, ปุญฺญปาเก สุขินฺทฺริยํ;

ทุกฺขินฺทฺริยมฺปิ ตตฺเถว, ปาปปากมฺหิ ภาสิตํฯ

[188]

สนฺตีรณญฺจ หสนํ, โสมนสฺสานิ โสฬส;

ปฐมาทิจตุชฺฌานํ, โสมนสฺสยุตํ ภเวฯ

[189]

โทมนสฺสยุตฺตา ทฺเวว, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;

ตทญฺเญ ปน สพฺเพปิ, ปญฺจปญฺญาสุเปกฺขกาฯ

[190]

เวทนาสมฺปโยคญฺจ, วินิพฺภุชฺเชวมฏฺฐธา;

เหตุโยคาทิเภเทหิ, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตาฯ

[191]

ตํตํวิโยคเภทญฺจ, ปจฺเจกมถ มิสฺสิตํ;

ยถาวุตฺตานุสาเรน, ยถาสมฺภวโต นเยฯ

[192]

อิจฺเจวํ ปน โยเชตฺวา, จิตฺตุปฺปาเทสุ มิสฺสกํ;

ตโต เญยฺยา วิสุทฺธา จ, โพธิปกฺขิยสงฺคหาฯ

[193]

กาเย จ เวทนาจิตฺเต, ธมฺเมสุ จ ยถารหํ;

อสุภํ ทุกฺขมนิจฺจ-มนตฺตาติ สุปฏฺฐิตาฯ

[194]

สมฺมาสติ ปนิจฺเจกา, กิจฺจโคจรเภทโต;

สติปฏฺฐานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตาฯ

[195]

อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนปาป-ปหานานุปฺปาทนาย จ;

อนุปฺปนฺนุปฺปนฺเนหิ วา, นิพฺพตฺติอภิวุทฺธิยาฯ

[196]

ปทหนฺตสฺส วายาโม, กิจฺจาโภควิภาคโต;

สมฺมปฺปธานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตาฯ

[197]

อิทฺธิยา ปาทภูตตฺตา, อิทฺธิปาทาติ ภาสิตา;

ฉนฺโท จิตฺตญฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธาฯ

[198]

ปญฺจ สทฺธา สติ ปญฺญา, วีริเยกคฺคตา ตถา;

อินฺทฺริยานินฺทฺริยฏฺเฐน, พลฏฺเฐน พลานิ จฯ

[199]

สติ ธมฺมวิจโย จ, ตถา วีริยปีติโย;

ปสฺสทฺเธกคฺคตาเปกฺขา, พุชฺฌนฺตสฺสงฺคภาวโตฯ

[200]

โพชฺฌงฺคาติ วิเสเสน, สตฺต ธมฺมา ปกาสิตา;

นิยฺยานฏฺเฐน มคฺคงฺคา, สมฺมาทิฏฺฐาทิอฏฺฐธาฯ

[201]

ฉสงฺคเหตฺถ วายาโม, สติปญฺญา สมีริตา;

ปญฺจสงฺคหิตา นาม, สมาธิ จตุสงฺคโหฯ

[202]

สทฺธา ทุสงฺคหา วุตฺตา, เสสา เอเกกสงฺคหา;

อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, โพธิปกฺขิยสงฺคโหฯ

[203]

สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานโต อิทฺธิปาทโต;

อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคา, มคฺคเภทา จ ภาสิตาฯ

[204]

ฉนฺโท จิตฺตมุเปกฺขา จ, สทฺธาปสฺสทฺธิปีติโย;

สมฺมาทิฏฺฐิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํฯ

[205]

สมฺมาสติ สมาธีติ, ทีปิตา โพธิปกฺขิยา;

จุทฺทสา ธมฺมโต โหนฺติ, สตฺตติํส ปเภทโตฯ

[206]

เยหิ ธมฺเมหิ พุชฺฌนฺโต, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ;

สมตฺตานุตฺตเร โหนฺติ, น วา สงฺกปฺปปีติโยฯ

[207]

ปุพฺพภาเคปิ ลพฺภนฺติ, โลกิยมฺหิ ยถารหํ;

นิพฺเพธภาวนากาเล, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํฯ

[208]

อิจฺเจวํ ติวิธา เภทํ, วิภาเวยฺย ยถารหํ;

สภาวเภทภินฺนานํ, สภาคตฺเถหิ สงฺคหํฯ

[209]

เภทสงฺคหวิทูหิ วณฺณิตํ, เภทสงฺคหวิมุตฺติสาสเน;

เภทสงฺคหนยตฺถมุตฺตมํ, เภทสงฺคหมุขํ ปกาสิตํฯ

[210]

ธมฺมสภาววิภาคพุเธวํ, ธมฺมทิสมฺปติสาสนธมฺเม;

ธมฺมวิภูติวิภูสิตจิตฺตา, ธมฺมรสามตภาคิ ภวนฺติฯ

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท เภทสงฺคหวิภาโค นาม

ตติโย ปริจฺเฉโทฯ

4. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท