โก หิ นาม นโร โลเก,

โลกุตฺตรสุขาวหํ;

ภาวนํ ปน ปญฺญาย,

น จ ภาเวยฺย ปณฺฑิโตฯ

[1394]

อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ,

อุเปติ โย เว สุขสํหิตํ หิตํ;

วิธูย จิตฺตสฺส อนุตฺตมํ ตมํ,

อุเปติ จาวิคฺคหกมฺปทํ ปทํฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เตวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

24. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปจฺจยนิทฺเทโส

[1395]

เยสํ ปจฺจยธมฺมานํ, วสา สปฺปจฺจยา อิเม;

ธมฺมา เต ปจฺจเย จาหํ, ทสฺสยิสฺสามิโต ปรํฯ

กตเม ปจฺจยาติ? วุจฺจเต – เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาต- อญฺญมญฺญนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตวเสน จตุวีสติวิธา โหนฺติฯ

ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตุปจฺจยาฯ อารมฺมณปจฺจโยติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรํ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ

อธิปติปจฺจโยติ เอตฺถ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ สหชาตาธิปติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธ, อารมฺมณาธิปติ ปน โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจกิริยาพฺยากตากุสลวิปาเก จ อนิฏฺฐสมฺมตญฺจ รูปํ ฐเปตฺวา อวเสสํฯ อนนฺตรปจฺจโยติ อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปิฯ

สหชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา, มหาภูตา เจว หทยวตฺถุ จฯ ตถา อญฺญมญฺญปจฺจโยปิฯ นิสฺสยปจฺจโยติ วตฺถุรูปานิ เจว มหาภูตา, จิตฺตเจตสิกา จฯ อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ติวิโธฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยว, อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยว, ปกตูปนิสฺสโย ปน กายิกสุขทุกฺขอุตุโภชนเสนาสนปุคฺคลา สทฺธาสีลสุตจาคปญฺญาราคโทสโมหาทโย จฯ

ปุเรชาตปจฺจโยติ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต นาม วตฺถุรูปานิ, อารมฺมณปุเรชาโต นาม ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีเนวฯ ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา จฯ อาเสวนปจฺจโยติ ฐเปตฺวา อาวชฺชนทฺวยํ โลกิยกุสลากุสลกิริยาพฺยากตา ธมฺมาวฯ

กมฺมปจฺจโยติ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เอว, นานกฺขณิกา ปน สาสวกุสลากุสลเจตนา, อนาสวกุสลเจตนา อนนฺตรเมว อตฺตโน วิปากสฺส ปจฺจโย โหติฯ วิปากปจฺจโยติ วิปากจิตฺตเจตสิกาฯ อาหารปจฺจโยติ กพฬีการาหารผสฺสเจตนาวิญฺญาณวเสน จตุพฺพิโธฯ

อินฺทฺริยปจฺจโยติ รูปสตฺตกมนชีวิตสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาสทฺธาวีริย- สติสมาธิปญฺญาอนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยอญฺญินฺทฺริยอญฺญตาวินฺทฺริยานีติ วีสตินฺทฺริยานิ, เตสุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ วชฺเชตฺวา วีสตินฺทฺริยานิ โหนฺติฯ ฌานปจฺจโยติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ปญฺจวิโธฯ มคฺคปจฺจโยติ ทิฏฺฐิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวาจากมฺมนฺตาชีวมิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน นววิโธฯ

สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกาวฯ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ วตฺถุปุเรชาตานิ เจว ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา จฯ อตฺถิปจฺจโยติ ชีวิตินฺทฺริยกพฬีการอาหารอารมฺมณปุเรชาตานิ เจว นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาปิ จฯ นตฺถิปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโยวฯ ตถา วิคตปจฺจโย จฯ อวิคตปจฺจโยติ อตฺถิปจฺจโยวฯ เอวมิเม จตุวีสติ ปจฺจยา นามฯ

เอตฺถ ปน กติหากาเรหิ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ? ยถารหํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ

รูปํ อรูปสฺส ยถารหํ อารมฺมณาธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺป- ยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เอกาทสหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหติฯ

รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถิฯ

[1396]

สตฺตธา รูปํ รูปสฺส, ภวเตกาทเสหิ ตํ;

ปจฺจโย นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิญฺจิ ตุฯ

อรูปํ อรูปสฺส ยถารหํ เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยูปนิสฺสยา- เสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคต- วเสน เอกวีสติธา ปจฺจโย โหติฯ

อรูปํ รูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺควิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปนฺนรสธา ปจฺจโย โหติฯ

อรูปํ รูปารูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- อตฺถิอวิคตวเสน เตรสธา ปจฺจโย โหติฯ

[1397]

เอกวีสติธา นามํ, ปจฺจโย ภวตตฺตโน;

ติปญฺจหิ ตํ รูปสฺส, อุภินฺนํ เตรสธา ปนฯ

รูปารูปํ รูปสฺส ยถารหํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติฯ

รูปารูปํ อรูปสฺส ยถารหํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติฯ

รูปารูปํ รูปสฺสาติ นตฺถิฯ

[1398]

อุโภปิ รูปธมฺมสฺส, จตุธา โหนฺติ ปจฺจยา;

ฉพฺพิธา นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิญฺจิ ตุฯ

เอเตสุ ปน ปจฺจเยสุ กติ รูปา, กติ อรูปา, กติมิสฺสกาติ? ปุเรชาตปจฺจโย เอโก รูปธมฺโมว, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิ- วิคตานํ วเสน ทฺวาทส ปจฺจยา อรูปธมฺมาว, เสสา ปน เอกาทส ปจฺจยา รูปารูปมิสฺสกาติ เวทิตพฺพาฯ

ปุน กาลวเสน เหตุสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺติฯ

อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตาว, กมฺมปจฺจโย อตีโต วา โหติ ปจฺจุปฺปนฺโน วา, อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ปน ติกาลิกา โหนฺติ กาลวินิมุตฺตา จฯ

[1399]

ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ,

ปจฺจยา ทส ปญฺจ จ;

อตีตา เอว ปญฺเจโก,

ทฺเวกาลิโกว ทสฺสิโต;

ตโย ติกาลิกา เจว,

วินิมุตฺตาปิ กาลโตฯ

สพฺเพ ปนิเม จตุวีสติ ปจฺจยา ยถารหํ อารมฺมณูปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจยานํ วเสน จตูสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปจฺจยนิทฺเทโส นาม

จตุวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

นิคมนกถา

[1400]

อภิธมฺมาวตาโรยํ, วโร ปรมคมฺภีโร;

อิจฺฉตา นิปุณํ พุทฺธิํ, ภิกฺขุนา ปน โสตพฺโพฯ

[1401]

สุมติมติวิจารโพธโน,

วิมติวิโมหวินาสโน อยํ;

กุมติมติมหาตโมนาโส,

ปฏุมติภาสกโร มโต มยาฯ

[1402]

ยโต สุมตินา มโต นามโต,

อายาจิตสมฺมานโต มานโต;

ตโต หิ รจิโต สทา โตสทา,

มยา หิตวิภาวนา ภาวนาฯ

[1403]