สุปณีตตรา โหนฺติ,
ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;
อุปมา ตตฺถ วิญฺเญยฺยา,
ปาสาทตลสาฏิกา’’ติฯ
[1041]
สงฺเขเปน มยารุปฺป-สมาปตฺตินโย อยํ;
ทสฺสิโต ทสฺสิโต สุทฺธ-ทสฺสินา ปิยทสฺสินาฯ
[1042]
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ ,
ชานาติมํ สารตรํ โย ปน ภิกฺขุ;
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺตีสุ ทกฺโข,
รูปารูปํ ยาติ ภวํ โส อภิภุยฺยฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส นาม
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ
16. โสฬสโม ปริจฺเฉโท
อภิญฺญานิทฺเทโส
[1043]
อิโต ปรํ กริสฺสามิ, ปญฺญาสุทฺธิกรํ ปรํ;
ปญฺจนฺนมฺปิ อภิญฺญานํ, มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ
[1044]
รูปารูปสมาปตฺตี,
นิพฺพตฺเตตฺวา ปนฏฺฐปิ;
โลกิกาปิ อภิญฺญาโย,
ภาเวตพฺพา วิภาวินาฯ
[1045]
จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, สุจิณฺณวสินา สตา;
อนุโยคมภิญฺญาสุ, กาตุํ วตฺตติ โยคิโนฯ
[1046]
อภิญฺญา นาม ภิกฺขูนํ, สาภิญฺญานํ อนุตฺตโร;
อลงฺกาโร หิ ตาณนฺติ, สตฺถนฺติ จ ปวุจฺจติฯ
[1047]
นิพฺพตฺติตาสฺวภิญฺญาสุ, โยคาวจรภิกฺขุนา;
สมาธิภาวนา หิสฺส, ตทา นิฏฺฐงฺคตา สิยาฯ
[1048]
ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานิ, อิทฺธิจิตฺตวิชานนํ;
ปุพฺเพนิวาสญาณนฺติ, ปญฺจาภิญฺญา อิมา สิยุํฯ
[1049]
กสิณานุโลมตาทีหิ, จตุทฺทสนเยหิ จ;
ทเมตพฺพมภิญฺญาโย, ปตฺตุกาเมน มานสํฯ
[1050]
ทนฺเต สมาหิเต สุทฺเธ, ปริโยทาเต อนงฺคเณ;
นุปกฺเลเส มุทุภูเต, กมฺมนีเย ฐิตาจเลฯ
[1051]
อิติ อฏฺฐงฺคสมฺปนฺเน, จิตฺเต อิทฺธิวิธาย จ;
อภินีหรติ เจ จิตฺตํ, สิชฺฌติทฺธิวิกุพฺพนํฯ
[1052]
อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน;
วุฏฺฐาย หิ สตํ วาปิ, สหสฺสํ วา ยทิจฺฉติฯ
[1053]
‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’-จฺเจวํ กตฺวาน มานสํ;
อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปนฯ
[1054]
วุฏฺฐาย ปุนธิฏฺฐาติ,
สหาธิฏฺฐานเจตสา;
สตํ โหติ หิ โส โยคี,
สหสฺสาทีสฺวยํ นโยฯ
[1055]
ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตุ, นิมิตฺตารมฺมณํ สิยา;
ปริกมฺมมนาเนตฺถ, สตารมฺมณิกานิ ตุฯ
[1056]
ตทาธิฏฺฐานจิตฺตมฺปิ , สตารมฺมณเมว ตํ;
ปุพฺเพ วุตฺตปฺปนาจิตฺตํ, วิย โคตฺรภุนนฺตรํฯ
[1057]
ตเมกํ ชายเต ตตฺถ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มโน;
ปริกมฺมวิเสโสว, เสสํ ปุพฺพสมํ อิธฯ
อิทฺธิวิธญาณํฯ
[1058]
ทิพฺพโสตมิทํ ตตฺถ, ภาเวตพฺพํ กถํ สิยา;
อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปุนฯ
[1059]
วุฏฺฐาย ปริกมฺเมน, กามาวจรเจตสา;
สทฺโท อาวชฺชิตพฺโพว, มหนฺโต สุขุโมปิ จฯ
[1060]
ตสฺเสวํ ปน สทฺทสฺส, นิมิตฺตํ มนสิ กุพฺพโต;
ทิพฺพโสตมิทานิสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติฯ
[1061]
สทฺเทสฺวญฺญตรํ สทฺทํ, กตฺวา อารมฺมณํ ตโต;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตุ, มโนทฺวาราวชฺชเน ปุนฯ
[1062]
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปญฺจ วา;
ปุริมาเนตฺถ จิตฺเตสุ, ตีณิ จตฺตาริ วา ปนฯ
[1063]
ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุนามกา;
จตุตฺถํ ปญฺจมํ วาปิ, อปฺปนาจิตฺตมีริตํฯ
[1064]
สหชาตํ ตุ ยํ ญาณํ, อปฺปนามานเสน หิ;
ตํ ญาณํ ทิพฺพโสตนฺติ, วทนฺติ สุตโกวิทาฯ
[1065]
ถามชาตํ กโรนฺเตน, ตํ ญาณํ เตน โยคินา;
‘‘เอตฺถนฺตรคตํ สทฺทํ, สุณามี’’ติ จ เจตสาฯ
[1066]
องฺคุลํ ทฺวงฺคุลํ ภิยฺโย,
วิทตฺถิ รตนํ ตถา;
คาโม เทโส ตโต ยาว,
จกฺกวาฬา ตโต ปรํฯ
[1067]
อิจฺเจวํ ตุ ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ;
เอโส อธิคตาภิญฺโญ, ปาทการมฺมเณน ตุฯ
[1068]
ผุฏฺโฐกาสคเต สทฺเท, สพฺเพ ปน สุณาติ โส;
สุณนฺโต ปาฏิเยกฺกมฺปิ, สลฺลกฺเขตุํ ปโหติ โสฯ
ทิพฺพโสตญาณํฯ
[1069]
กถํ ปนุปฺปาเทตพฺพํ, เจโตปริยมานสํ;
ทิพฺพจกฺขุวเสเนว, อิทํ ญาณํ ปนิชฺฌติฯ
[1070]
อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา, ตสฺมา ทิพฺเพน จกฺขุนา;
หทยํ ปน นิสฺสาย, วตฺตมานํ ตุ โลหิตํฯ
[1071]
ทิสฺวา ปรสฺส วิญฺเญยฺยํ,
โหติ จิตฺตํ ตุ ภิกฺขุนา;
โสมนสฺสยุเต จิตฺเต,
โลหิตํ โลหิตํ สิยาฯ
[1072]
โทมนสฺสยุเต จิตฺเต, วตฺตมาเน ตุ กาฬกํ;
อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ติลเตลูปมํ สิยาฯ
[1073]
ตสฺมา ปรสฺส สตฺตสฺส, ทิสฺวา หทยโลหิตํ;
เจโตปริยญาณํ ตํ, กาตพฺพํ ถามตํ คตํฯ
[1074]
เอวํ ถามคเต ตสฺมิํ, ยถานุกฺกมโต ปน;
จิตฺตเมว วิชานาติ, วินา โลหิตทสฺสนํฯ
[1075]
กามาวจรจิตฺตญฺจ, รูปารูเปสุ มานสํ;
สพฺพเมว วิชานาติ, สราคาทิปฺปเภทกํฯ
เจโตปริยญาณํฯ
[1076]
ปุพฺเพนิวาสญาเณน, กตฺตพฺพา ตทนุสฺสติ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อาทิกมฺมิกภิกฺขุนา;
ฌานานิ ปน จตฺตาริ, สมาปชฺชานุปุพฺพโตฯ
[1077]
อภิญฺญาปาทกชฺฌานา, วุฏฺฐาย หิ ตโต ปุน;
ภิกฺขุนา วชฺชิตพฺพาว, นิสชฺชา สพฺพปจฺฉิมาฯ
[1078]
ตโต ปภุติ สพฺพมฺปิ, ปฏิโลมกฺกมา ปน;
สพฺพมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ทิวเส รตฺติยํ กตํฯ
[1079]
ปฏิโลมกฺกเมเนว, ทุติเย ตติเยปิ จ;
ทิวเส ปกฺขมาเสสุ, ตถา สํวจฺฉเรสุปิฯ
[1080]
ยาว อสฺมิํ ภเว สนฺธิ, ตาว เตน จ ภิกฺขุนา;
กตมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ปุริมสฺมิํ ภเวปิ จฯ
[1081]
จุติกฺขเณปิ นิพฺพตฺตํ, นามรูปญฺจ สาธุกํ;
เอวมาวชฺชิเต ตสฺมิํ, นามรูเป ยทา ปนฯ
[1082]
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, นามรูปํ จุติกฺขเณ;
มโนทฺวาเร มนกฺกาโร, อุปฺปชฺชติ ตทา ปนฯ
[1083]
อาวชฺชเน นิรุทฺธสฺมิํ, ตเทวารมฺมณํ ปน;
กตฺวา ชวนจิตฺตานิ, โหนฺติ จตฺตาริ ปญฺจ วา;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เสสํ เญยฺยํ วิภาวินาฯ
[1084]
ปริกมฺมาทินามานิ, ปุริมานิ ภวนฺติ ตุ;
ปจฺฉิมํ อปฺปนาจิตฺตํ, รูปาวจริกํ ภเวฯ
[1085]
เตน จิตฺเตน ยํ ญาณํ, สํยุตฺตํ เตน ยา ปน;
สํยุตฺตา สติ สา ปุพฺเพ-นิวาสานุสฺสตีริตาฯ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํฯ
[1086]
รูปํ ปสฺสิตุกาเมน, ภิกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนา;
กสิณารมฺมณํ ฌานํ, อภิญฺญาปาทกํ ปนฯ
[1087]
อภินีหารกฺขมํ กตฺวา, เตโชกสิณเมว วา;
โอทาตกสิณํ วาปิ, อาโลกกสิณมฺปิ วาฯ
[1088]
อิเมสุ กตปุญฺเญหิ, กสิเณสุ จ ตีสุปิ;
อาโลกกสิณํ เอตฺถ, เสฏฺฐนฺติ ปริทีปิตํฯ
[1089]
ตสฺมา ตมิตรํ วาปิ, อุปฺปาเทตฺวา ยถากฺกมํ;
อุปจารภูมิยํเยว, ฐตฺวา ตํ ปน ปณฺฑิโตฯ
[1090]
วฑฺเฒตฺวาน ฐเปตพฺพํ, น อุปฺปาเทยฺย อปฺปนํ;
อุปฺปาเทติ สเจ โหติ, ปาทกชฺฌานนิสฺสิตํฯ
[1091]
ฌานสฺส วฑฺฒิตสฺสนฺโต-คตํ รูปํ ตุ โยคินา;
ปสฺสิตพฺพํ ภเว รูปํ, ปสฺสโต ปน ตสฺส ตํฯ
[1092]
ปริกมฺมสฺส วาโร หิ, อติกฺกมติ ตาวเท;
อาโลโกปิ ตโต ตสฺส, ขิปฺปมนฺตรธายติฯ
[1093]
ตสฺมิํ อนฺตรหิเต รูป-คตมฺปิ จ น ทิสฺสติ;
เตนาถ ปาทกชฺฌานํ, ปวิสิตฺวา ตโต ปุนฯ
[1094]
วุฏฺฐาย ปน อาโลโก, ผริตพฺโพว ภิกฺขุนา;
เอวํ อนุกฺกเมเนว, อาโลโก ถามวา สิยาฯ
[1095]
‘‘อาโลโก เอตฺถ โหตู’’ติ,
ยตฺตกํ ฐานเมว โส;
ปริจฺฉินฺทติ ตตฺเถว,
อาโลโก ปน ติฏฺฐติฯ
[1096]
ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา, ปสฺสโต โหติ ทสฺสนํ;
ติณุกฺกาย คโต มคฺคํ, ปุริเสตฺถ นิทสฺสนํฯ
[1097]
อุปฺปาทนกฺกโมปิสฺส, ตตฺรายํ ทิพฺพจกฺขุโน;
วุตฺตปฺปการรูปํ ตํ, กตฺวา อารมฺมณํ ปนฯ
[1098]
มโนทฺวาเร มนกฺกาเร, ชาเต ยานิ ตเทว จ;
รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา, ชายนฺติ ชวนานิ หิฯ
[1099]
กามาวจรจิตฺตานิ , ตานิ จตฺตาริ ปญฺจ วา;
เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว, เสสํ เญยฺยํ วิภาวินาฯ
[1100]
อตฺถสาธกจิตฺตํ ตํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มตํ;
ตํจิตฺตสํยุตํ ญาณํ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติฯ
[1101]
อนาคตํสญาณสฺส , ยถากมฺมุปคสฺส จ;
ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิ, อิชฺฌนฺติ ทิพฺพจกฺขุนาฯ
[1102]
จุตูปปาตญาณมฺปิ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วา ปน;
อตฺถโต เอกเมเวทํ, พฺยญฺชเน ปน นานตาฯ
ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ
[1103]
โยธ สุณาติ กโรติ จ จิตฺเต,
คนฺถมิมํ ปรมํ ปน ภิกฺขุ;
โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,
ยาติ อเนน ตเรน ตริตฺวาฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิญฺญานิทฺเทโส นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ
17. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท
อภิญฺญารมฺมณนิทฺเทโส
[1104]
อนาคตํสญาณญฺจ , ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;
ปญฺจ อิทฺธิวิธาทีนิ, สตฺตาภิญฺญา อิมา ปนฯ
[1105]
เอตาสํ ปน สตฺตนฺนํ, อภิญฺญานมิโต ปรํ;
ปวกฺขามิ สมาเสน, อารมฺมณวินิจฺฉยํฯ
[1106]
อารมฺมณตฺติกา วุตฺตา, เย จตฺตาโร มเหสินา;
สตฺตนฺนเมตฺถ ญาณานํ, สมฺปวตฺติํ สุณาถ เมฯ
[1107]
ตตฺถ อิทฺธิวิธญาณํ, ปริตฺตาทีสุ สตฺตสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปนฯ
[1108]
กาเยนาทิสฺสมาเนน, คนฺตุกาโม ยทาภเว;
จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, กายํ จิตฺตวเสน ตํฯ
[1109]