อุเปกฺขาสหคตํ ตสฺมา, จตุตฺถํ สมุทีริตํ;
อยเมตฺถ วิเสโส หิ, เสสํ วุตฺตนยํ ปนฯ
[976]
ยํ จตุกฺกนเย ฌานํ, ทุติยํ ตํ ทฺวิธา ปน;
กตฺวาน ปญฺจกนเย, ทุติยํ ตติยํ กตํฯ
[977]
ตติยํ ตํ จตุตฺถญฺจ, จตุตฺถํ ปญฺจมํ อิธ;
ปฐมํ ปฐมํเยว, อยเมตฺถ วิเสสตาฯ
[978]
เอวเมตฺตาวตา วุตฺตา, นาติสงฺเขปโต มยา;
นาติวิตฺถารโต จายํ, รูปาวจรภาวนาฯ
[979]
สุมธุรวรตรวจโน, กํ นุ ชนํ เนว รญฺชยติ;
อตินิสิตวิสทพุทฺธิ-ปสาทชน เวทนีโยยํฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
นาม จุทฺทสโม ปริจฺเฉโทฯ
15. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
[980]
รูปารูปมตีเตน , รูปารูปาทิเวทินา;
ยานิ จารูปปุญฺญานิ, สรูเปนีริตานิ ตุฯ
[981]
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, ภาวนานยมุตฺตมํ;
โยคาวจรภิกฺขูนํ, หิตตฺถาย สมาสโตฯ
[982]
‘‘รูเป โข วิชฺชมานสฺมิํ, ทณฺฑาทานาทโย สิยุํ;
อเนกาปิ ปนาพาธา, จกฺขุโรคาทโย’’อิติฯ
[983]
รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา, รูเป นิพฺพินฺทมานโส;
ตสฺสาติกฺกมนตฺถาย, อรูปํ ปฏิปชฺชติฯ
[984]
ตมฺหา กสิณรูปาปิ, โส นิพฺพิชฺช วิสารโท;
อปกฺกมิตุกาโม จ, สูกราภิหโตว สาฯ
[985]
จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมิํ, หุตฺวา จิณฺณวสี วสี;
จตุตฺถชฺฌานโต ธีมา, วุฏฺฐาย วิธินา ปุนฯ
[986]
กโรติ ปนิทํ จิตฺตํ, รูปมารมฺมณํ ยโต;
อาสนฺนโสมนสฺสญฺจ, ถูลสนฺตวิโมกฺขโตฯ
[987]
อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, จตุตฺเถ ตตฺถ สพฺพโส;
นิกนฺติํ ปริยาทาย, ปฐมารุปฺปญฺจ สนฺตโตฯ
[988]
จกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺตกํ วา ปนิจฺฉติ;
ตตฺตกํ ปตฺถริตฺวาน, ผุฏฺโฐกาสญฺจ เตน ตํฯ
[989]
อากาโส อิติ วานนฺโต,
อากาโส อิติ วา ปุน;
มนสา หิ กโรนฺโตว,
อุคฺฆาเฏติ ปวุจฺจติฯ
[990]
อุคฺฆาเฏนฺโต หิ กสิณํ, น สํเวลฺเลติ ตํ ปน;
น จุทฺธรติ โส โยคี, ปูวํ วิย กปาลโตฯ
[991]
เกวลํ ปน ตํ เนว, อาวชฺชติ น เปกฺขติ;
นาวชฺชนฺโต นเปกฺขนฺโต, อุคฺฆาเฏติ หิ นามโสฯ
[992]
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ , นิมิตฺตํ ปน ตํว โส;
อากาโส อิติ จิตฺเตน, อาวชฺชติ ปุนปฺปุนํฯ
[993]
อาวชฺชโต หิ ตสฺเสวํ,
กโรโต ตกฺกาหตมฺปิ จ;
ปญฺจ นีวรณา ตสฺส,
วิกฺขมฺภนฺติ หิ สพฺพโสฯ
[994]
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
กโรโต ปน ตสฺเสว, สนฺตจิตฺตสฺส โยคิโนฯ
[995]
ตตฺรากาเส ปนาปฺเปติ, ปฐมารุปฺปมานสํ;
อิธาปิ ปุริเม ภาเค, ตีณิ จตฺตาริ วา ปนฯ
[996]
ชวนานิ อุเปกฺขาย, สมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ หิ;
จตุตฺถํ ปญฺจมํ วาปิ, โหติ อารุปฺปมานสํฯ
[997]
ปุน ภาเวตุกาเมน, ทุติยารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ปฐมารุปฺปมานเสฯ
[998]
อาสนฺนรูปาวจร-ชฺฌานปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
ทุติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จฯ
[999]
เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ปฐมารุปฺปมานเส;
นิกนฺติํ ปริยาทาย, ทุติยํ สนฺตโต ปนฯ
[1000]
ตมากาสํ ผริตฺวาน, ปวตฺตมานสํ ปน;
ตญฺจ วิญฺญาณมิจฺเจวํ, กตฺตพฺพํ มนสา พหุํฯ
[1001]
อาวชฺชนญฺจ กตฺตพฺพํ, ตถา ตกฺกาหตมฺปิ จ;
‘‘อนนฺต’’นฺติ ‘‘อนนฺต’’นฺติ, กาตพฺพํ มนสา นิธฯ
[1002]
ตสฺมิํ ปน นิมิตฺตสฺมิํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
อุปจาเรน ตํ จิตฺตํ, สมาธิยติ โยคิโนฯ
[1003]
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโสฯ
[1004]
อากาสํ ผุสวิญฺญาเณ, ทุติยารุปฺปมานสํ;
อปฺเปติ อปฺปนา ยสฺมิํ, นโย วุตฺตนโยว โสฯ
[1005]
อากาโสยมนนฺโตติ, เอวมากาสเมว ตํ;
ผริตฺวา ปวตฺตวิญฺญาณํ, ‘‘วิญฺญาณญฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ
[1006]
มนกฺการวเสนาปิ, อนนฺตํ ปริทีปิตํ;
‘‘วิญฺญาณานนฺต’’มิจฺเจว, วตฺตพฺพํ ปนิทํ สิยาฯ
[1007]
อถ ภาเวตุกาเมน, ตติยารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติยารุปฺปมานเสฯ
[1008]
อาสนฺนปฐมารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
ตติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จฯ
[1009]
เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส;
นิกนฺติํ ปริยาทาย, ตติยํ สนฺตโต ปนฯ
[1010]
เอวํ มนสิ กตฺวาน, กาตพฺโพ มนสา ปุน;
ปฐมารุปฺปวิญฺญาณา-ภาโว ตสฺเสว สุญฺญโตฯ
[1011]
ตํ ปนากาสวิญฺญาณํ, อกตฺวา มนสา ปุน;
‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วาเตน, ‘‘สุญฺญํ สุญฺญ’’นฺติ วา ตโตฯ
[1012]
อาวชฺชิตพฺพเมวญฺหิ, กตฺตพฺพํ มนสาปิ จ;
ตกฺกาหตญฺจ กาตพฺพํ, ปุนปฺปุนํว ธีมตาฯ
[1013]
ตสฺมิํ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
สติ ติฏฺฐติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํฯ
[1014]
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโสฯ
[1015]
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ผริตฺวาน สมนฺตโต;
วิญฺญาณสฺส ปวตฺตสฺส, นตฺถิภาเว อภาวเกฯ
[1016]
ตติยารุปฺปวิญฺญาณํ,
ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน;
อปฺปนาย นโยเปตฺถ,
โหติ วุตฺตนโยว โสฯ
[1017]
อากาสคตวิญฺญาณํ, ทุติยารุปฺปจกฺขุนา;
ปสฺสนฺโต วิหริตฺวาน, ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินาฯ
[1018]
ปริกมฺมมนกฺกาเร , ตสฺมิํ อนฺตรหิเต ปน;
ตสฺสาปคมมตฺตํว, ปสฺสนฺโต วสตี จ โสฯ
[1019]
สนฺนิปาตํ ยถา โกจิ, ทิสฺวา สงฺฆสฺส กตฺถจิ;
คเต สงฺเฆ ตุ ตํ ฐานํ, สุญฺญเมวานุปสฺสติฯ
[1020]
ปุน ภาเวตุกาเมน, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตติยารุปฺปมานเสฯ
[1021]
อาสนฺนทุติยารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
จตุตฺถารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จฯ
[1022]
เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ตติยารุปฺปมานเส;
นิกนฺติํ ปริยาทาย, จตุตฺถํ สนฺตโต ปนฯ
[1023]
เอวํ มนสิ กตฺวาน, ปุน ตตฺเถว ธีมตา;
อภาวารมฺมณํ กตฺวา, สมฺปวตฺตมิทํ มโนฯ
[1024]
‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’-มิจฺเจวํ ตํ ปุนปฺปุนํ;
โหติ อาวชฺชิตพฺพญฺจ, กาตพฺพํ มนสาปิ จฯ
[1025]
ตสฺมิํ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
สติ ติฏฺฐติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํฯ
[1026]
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโสฯ
[1027]
ตติยารุปฺปสงฺขาต-ขนฺเธสุ จ จตูสุปิ;
จตุตฺถารุปฺปวิญฺญาณํ, ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโนฯ
[1028]
อปฺปนาย นโยเปตฺถ, เหฏฺฐา วุตฺตนยูปโม;
อปิเจตฺถ วิเสโสยํ, เวทิตพฺโพ วิภาวินาฯ
[1029]
‘‘อโห สนฺตา วตาย’’นฺติ, สมาปตฺติ ปทิสฺสติ;
ยา ปนาภาวมตฺตมฺปิ, กตฺวา ฐสฺสติ โคจรํฯ
[1030]
สนฺตารมฺมณตาเยว, ‘‘สนฺตาย’’นฺติ วิปสฺสติ;
สนฺตโต เจ มนกฺกาโร, กถญฺจ สมติกฺกโมฯ
[1031]
อนาปชฺชิตุกามตฺตา , โหเตว สมติกฺกโม;
‘‘สมาปชฺชามหเมต’’-มิจฺจาโภโค น วิชฺชติฯ
[1032]
สนฺตโต ตํ กโรนฺโต หิ, มนสา สุขุมํ ปรํ;
อสญฺญํ ปน ทุพฺพลฺยํ, ปาปุณาติ มหคฺคตํฯ
[1033]
เนวสญฺญี จ นาสญฺญี,
ยาย สญฺญาย โหติ โส;
น เกวลํ ตุ สญฺญาว,
เอทิสี อถ โข ปนฯ
[1034]
เอวเมว ภวนฺเตตฺถ, สุขุมา เวทนาทโย;
ปตฺตมกฺขนเตเลน, มคฺคสฺมิํ อุทเกน จฯ
[1035]
สาเวตพฺโพ อยํ อตฺโถ, จตุตฺถารุปฺปโพธเน;
ปฏุสญฺญาย กิจฺจสฺส, เนวกฺกรณโต อยํฯ
[1036]
‘‘เนวสญฺญา’’ติ นิทฺทิฏฺฐา, จตุตฺถารุปฺปสมฺภวา;
ปฏุสญฺญาย กิจฺจํ สา, กาตุํ สกฺโกติ เนว จฯ
[1037]
ยถา ทหนกิจฺจํ ตุ, เตโชธาตุ สุโขทเก;
สา สงฺขาราวเสสตฺตา, สุขุมตฺเตน วิชฺชติ;
ตสฺมา ปน จ สา สญฺญา, ‘‘นาสญฺญา’’ติ ปวุจฺจติฯ
[1038]
เอตา หิ รูปมากาสํ,
วิญฺญาณํ ตทภาวกํ;
อติกฺกมิตฺวา กมโต,
จตสฺโส โหนฺติ อาห จฯ
[1039]
‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;
องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโนฯ
[1040]
สุปณีตตรา โหนฺติ,
ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;
อุปมา ตตฺถ วิญฺเญยฺยา,
ปาสาทตลสาฏิกา’’ติฯ
[1041]
สงฺเขเปน มยารุปฺป-สมาปตฺตินโย อยํ;
ทสฺสิโต ทสฺสิโต สุทฺธ-ทสฺสินา ปิยทสฺสินาฯ
[1042]
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ ,
ชานาติมํ สารตรํ โย ปน ภิกฺขุ;
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺตีสุ ทกฺโข,
รูปารูปํ ยาติ ภวํ โส อภิภุยฺยฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส นาม
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโทฯ
16. โสฬสโม ปริจฺเฉโท
อภิญฺญานิทฺเทโส
[1043]
อิโต ปรํ กริสฺสามิ, ปญฺญาสุทฺธิกรํ ปรํ;
ปญฺจนฺนมฺปิ อภิญฺญานํ, มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ
[1044]
รูปารูปสมาปตฺตี,
นิพฺพตฺเตตฺวา ปนฏฺฐปิ;
โลกิกาปิ อภิญฺญาโย,
ภาเวตพฺพา วิภาวินาฯ
[1045]
จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, สุจิณฺณวสินา สตา;
อนุโยคมภิญฺญาสุ, กาตุํ วตฺตติ โยคิโนฯ
[1046]