12. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

ปญฺญตฺตินิทฺเทโส

เอตฺถาห – ‘‘กิํ เอตฺตกเมว เญยฺยํ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ปญฺญตฺติ นามาติฯ สา ปเนสา ปญฺญเปตพฺพโต, ปญฺญาปนโต จ ‘‘ปญฺญตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ เตเนวาห – ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป’’ติฯ ตตฺถ สงฺขายตีติ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถฯ กินฺติ กถียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มญฺโจ’’ติ ‘‘ปีฐ’’นฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ กถียตีติ สงฺขาฯ สมญฺญายตีติ สมญฺญาฯ ปญฺญาปียตีติ ปญฺญตฺติฯ โวหรียตีติ โวหาโรฯ กินฺติ โวหรียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มญฺโจ’’ติ ‘‘ปีฐ’’นฺติฯ เอวํ ตาว ปญฺญเปตพฺพโต ปญฺญตฺตีติ วุตฺตาฯ ‘‘อห’’นฺติ หิ รูปาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา ยถา เต รูปาทโย ธมฺมา อุปฺปาทวยวนฺโต, น เอวํวิธา, เกวลํ โลกสงฺเกเตน สิทฺธา ยา อยํ ‘‘อห’’นฺติ กถียติ เจว ปญฺญาปียติ จ, เอสา ปญฺญตฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติํ ปกาเสตุํ ‘‘นามํ นามกมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ นามนฺติ ตํ ตํ ธมฺมํ ‘‘เอส อิตฺถนฺนาโม นามา’’ติ ปญฺญเปติ, ตสฺมา ตํ ปญฺญตฺตีติ ปวุจฺจติฯ นามกมฺมนฺติอาทีนิ ตสฺสา เอว เววจนานิฯ อยํ ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ นามฯ

สา ปเนสา ตชฺชาปญฺญตฺติ อุปาทาปญฺญตฺติ อุปนิธาปญฺญตฺตีติ ติวิธา โหติฯ ตตฺถ ตชฺชาปญฺญตฺติ นาม จกฺขุโสตรูปสทฺทปถวีเตโชวาโยติอาทินยปฺปวตฺตาฯ อุปาทาปญฺญตฺติ ปน สมูหาสมูหวเสน ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ สมูหปญฺญตฺติ นาม รูปารูปธมฺเมสุ เอกสฺส วา พหูนํ วา นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย วุจฺจติฯ กถํ? อจฺฉตรจฺฉฆฏปฏาทิปฺปเภทาฯ อยํ สมูหปญฺญตฺติ นามฯ อสมูหปญฺญตฺติ ปน ทิสากาสกาลนิมิตฺตาภาวนิโรธาทิเภทาฯ

ยทา ปน สา วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยติ, ตทา ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ปวุจฺจติฯ ยทา อวิชฺชมานํ สมูหาสมูหเภทํ นามมตฺตํ โชตยติ, ตทา ‘‘อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ ฯ ทุวิธาปิ ปเนสา โสตทฺวารชวนานนฺตรํ คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน วิญฺญายติฯ ยาย คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน ปญฺญาปียติฯ ยํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ฉกฺกนโย วุตฺโตฯ ตตฺถ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ ปญฺญาปนา วิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ตถา อวิชฺชมานานมิตฺถิปุริสาทีนํ ปญฺญาปนา อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ

ฐเปตฺวา ปน วจนตฺถํ เกนจิ อากาเรน อนุปลพฺภมานานํ ปญฺจมสจฺจาทีนํ, ติตฺถิยปริกปฺปิตานํ วา ปกติปุริสาทีนํ ปญฺญาปนาปิ อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยว ฯ ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิญฺโญ’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ‘‘อิตฺถิสทฺโท, ปุริสสทฺโท’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณ’’นฺติ เอวมาทิกา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ‘‘ขตฺติยกุมาโร, พฺราหฺมณกุมาโร, ภิกฺขุกุมาโร’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปญฺญตฺติโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อยํ อุปาทาปญฺญตฺติ นามฯ

อุปนิธาปญฺญตฺติปิ เอติสฺสา เอว ปเภทา, สา ปน ‘‘ทีฆํ อุปนิธาย รสฺโส, รสฺสํ อุปนิธาย ทีโฆ’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ‘‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพสุขํ อุปนิธายา’’ติ เอวมาทิกา จ, ตสฺมา ปญฺญเปตพฺพโต จ ปญฺญาปนโต จ ปญฺญตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ สมญฺญา สมตฺตาฯ

[778]

ปรมตฺถโต จ ปญฺญตฺติ, ตติยา โกฏิ น วิชฺชติ;

ทฺวีสุ ฐาเนสุ กุสโล, ปรวาเทสุ น กมฺปติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปญฺญตฺตินิทฺเทโส นาม

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

13. เตรสโม ปริจฺเฉโท

การกปฏิเวธนิทฺเทโส

เอตฺถาห – นิทฺทิฏฺฐา กุสลาทโย นาม ธมฺมา, น ปเนเตสํ การโก อตฺตา นิทฺทิฏฺโฐฯ ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺส อตฺตโน อภาเว กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อภาโว สิยา, เตสมภาเว ตทายตฺตวุตฺตีนํ เตสํ วิปากานมภาโว โหติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เทสนา นิรตฺถิกาติ? อตฺร วุจฺจเต – นายํ นิรตฺถิกา, สาตฺถิกาวายํ เทสนาฯ ยทิ การกสฺสาภาวา กุสลาทีนมภาโว สิยา, ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภาโว สิยาฯ กิํ การณนฺติ เจ? ตสฺส อตฺตโน อญฺญสฺส การกสฺสาภาวโตฯ การกาภาเวปิ กตฺตา อตฺตา อตฺถีติ เจ? ตถา กุสลาทีนมฺปิ อสติปิ กตฺตริ อตฺถิตา อุปคนฺตพฺพา, กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธ, อิธ วิโรโธติฯ อถาปิ ยถา ปน โลเก การกาภาเวปิ ปถวีอาปเตชอุตุอาทโย ปฏิจฺจ องฺกุราทีนํ อภินิพฺพตฺติ ทิสฺสติ, ตถา เอเตสมฺปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยสามคฺคิยา อภินิพฺพตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปญฺญาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กิํ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยาฯ ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยาฯ ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อญฺโญ วา สิยา, อนญฺโญ วาฯ อถานญฺโญ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยาฯ กิํ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนญฺญตฺตาฯ

อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ นิจฺจตฺตา, เจตนายเยว นาโส ภวตีติ? วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ นาโส น ภวติฯ กิํ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนญฺญตฺตาฯ เจตนตฺตานํ อนญฺญตฺเต สติ เจตนายเยว นาโส ภวติ, น อตฺตโนติ อยุตฺตเมตํฯ อถ เจตนายเยว วินาเส วิเสสการณํ นตฺถิ, อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺฐตุ เจตนาฯ