เมนู

12. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

ปญฺญตฺตินิทฺเทโส

เอตฺถาห – ‘‘กิํ เอตฺตกเมว เญยฺยํ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ปญฺญตฺติ นามาติฯ สา ปเนสา ปญฺญเปตพฺพโต, ปญฺญาปนโต จ ‘‘ปญฺญตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ เตเนวาห – ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป’’ติฯ ตตฺถ สงฺขายตีติ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถฯ กินฺติ กถียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มญฺโจ’’ติ ‘‘ปีฐ’’นฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ กถียตีติ สงฺขาฯ สมญฺญายตีติ สมญฺญาฯ ปญฺญาปียตีติ ปญฺญตฺติฯ โวหรียตีติ โวหาโรฯ กินฺติ โวหรียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มญฺโจ’’ติ ‘‘ปีฐ’’นฺติฯ เอวํ ตาว ปญฺญเปตพฺพโต ปญฺญตฺตีติ วุตฺตาฯ ‘‘อห’’นฺติ หิ รูปาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา ยถา เต รูปาทโย ธมฺมา อุปฺปาทวยวนฺโต, น เอวํวิธา, เกวลํ โลกสงฺเกเตน สิทฺธา ยา อยํ ‘‘อห’’นฺติ กถียติ เจว ปญฺญาปียติ จ, เอสา ปญฺญตฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติํ ปกาเสตุํ ‘‘นามํ นามกมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ นามนฺติ ตํ ตํ ธมฺมํ ‘‘เอส อิตฺถนฺนาโม นามา’’ติ ปญฺญเปติ, ตสฺมา ตํ ปญฺญตฺตีติ ปวุจฺจติฯ นามกมฺมนฺติอาทีนิ ตสฺสา เอว เววจนานิฯ อยํ ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ นามฯ

สา ปเนสา ตชฺชาปญฺญตฺติ อุปาทาปญฺญตฺติ อุปนิธาปญฺญตฺตีติ ติวิธา โหติฯ ตตฺถ ตชฺชาปญฺญตฺติ นาม จกฺขุโสตรูปสทฺทปถวีเตโชวาโยติอาทินยปฺปวตฺตาฯ อุปาทาปญฺญตฺติ ปน สมูหาสมูหวเสน ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ สมูหปญฺญตฺติ นาม รูปารูปธมฺเมสุ เอกสฺส วา พหูนํ วา นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย วุจฺจติฯ กถํ? อจฺฉตรจฺฉฆฏปฏาทิปฺปเภทาฯ อยํ สมูหปญฺญตฺติ นามฯ อสมูหปญฺญตฺติ ปน ทิสากาสกาลนิมิตฺตาภาวนิโรธาทิเภทาฯ

ยทา ปน สา วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยติ, ตทา ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ปวุจฺจติฯ ยทา อวิชฺชมานํ สมูหาสมูหเภทํ นามมตฺตํ โชตยติ, ตทา ‘‘อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ ฯ ทุวิธาปิ ปเนสา โสตทฺวารชวนานนฺตรํ คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน วิญฺญายติฯ ยาย คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน ปญฺญาปียติฯ ยํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ฉกฺกนโย วุตฺโตฯ ตตฺถ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ ปญฺญาปนา วิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ตถา อวิชฺชมานานมิตฺถิปุริสาทีนํ ปญฺญาปนา อวิชฺชมานปญฺญตฺติ