เมนู

รูปํ นิพฺพตฺตมานํ ตุ, สพฺเพสํ ปน ปาณินํ;

ปฐมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโยฯ

[763]

คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;

ตญฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเรฯ

[764]

ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ติํส รูปานิ ชายเร;

ตเถว ฐิติภงฺเคสุ, ติํส ติํเสว ชายเรฯ

[765]

สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สญฺญิโต;

อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโลฯ

[766]

โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;

ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเยฯ

[767]

คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,

โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;

หิตตฺถินา เตน จ ภิกฺขุนายํ,

สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม

ทสโม ปริจฺเฉโทฯ

11. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

นิพฺพานนิทฺเทโส

[768]

รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺฐํ , นิพฺพานํ ยํ ปนาทิโต;

ตสฺสิทานิ อนุปฺปตฺโต, วิภาวนนยกฺกโมฯ

[769]

ตสฺมาหํ ตสฺส ทสฺเสตุํ, ทุกฺกรสฺส ยถาพลํ;

ทุพฺโพธสฺส ปวกฺขามิ, วิภาวนมิโต ปรํฯ

ตตฺถ นิพฺพานนฺติ ภวาภวํ วินนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, วานโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ จ ปวุจฺจติ อมตํ อสงฺขตํ ปรมํ สุขํฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ

[770]

ยสฺส จาธิคมา สพฺพ-กิเลสานํ ขโย ภเว;

นิพฺพานมิติ นิทฺทิฏฺฐํ, นิพฺพานกุสเลน ตํฯ

เอตํ จ นิพฺพานํ นาม ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ, นิสฺสรณปจฺจุปฏฺฐานํ วาติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถาห – น ปรมตฺถโต นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโว อตฺถิ, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย, สสวิสาณํ วิย จ อนุปลพฺภนียโตติ? น, ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขิยมานานํ หิตคเวสีนํ ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปลพฺภนียโตฯ ยํ หิ ปุถุชฺชนา โนปลพฺภนฺติ, ตํ ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ อถายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ธมฺมเสนาปตินา ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพาน’’นฺติ นิพฺพานํ ปุฏฺเฐน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว ทสฺสิโต, ตสฺมา ราคาทีนํ ขยมตฺตเมว นิพฺพานนฺติ เจ? ตํ นฯ กสฺมา? อรหตฺตสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตปสงฺคโทสาปตฺติโตฯ

กถํ? นิพฺพานํ ปุจฺฉานนฺตรเมว ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, อรหตฺต’’นฺติ ปุฏฺเฐน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว วุตฺโต, ตสฺมา ตว มเตน อรหตฺตผลสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตตา ภเวยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ อนุตฺตรสฺส โลกุตฺตรผลจิตฺตสฺส ราคานํ ขยมตฺตตาปชฺชนํ, ตสฺมา มา เอวํ พฺยญฺชนจฺฉายาย วเทสิ, อุภินฺนํ ปน สุตฺตานํ อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ

ยสฺส ปน ธมฺมสฺสาธิคเมน ราคาทีนํ ขโย โหติ, โส ธมฺโม ราคาทีนํ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อกฺขโยปิ สมาโน ‘‘ราคาทีนํ ขโย นิพฺพาน’’นฺติ ขโยปจาเรน วุตฺโต, ‘‘ติปุสํ ชโร คุโฬ เสมฺโห’’ติอาทีสุ วิย ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อรหตฺตํ ปน ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ ราคาทีนํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สพฺเพ พาลปุถุชฺชนาปิ สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํฯ กิญฺจ ภิยฺโย – นิพฺพานสฺส พหุตฺตาทิโทสาปตฺติโต จฯ เอวญฺหิ สติ ราคาทิกฺขยานํ พหุภาวโต นิพฺพานสฺสาปิ พหุภาโว ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณญฺจ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณตฺตา สงฺขตปริยาปนฺนญฺจ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา อนิจฺจํ ทุกฺขํ นิพฺพานํ ภเวยฺยาติฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ยทิ ขโย นิพฺพานํ ภเวยฺย, โคตฺรภุโวทานมคฺคผลจิตฺตานํ กิํ นุ อารมฺมณํ วเทสิ, วท ภทฺรมุขาติ? ราคาทีนํ ขยเมว วทามีติฯ กิํ ปน ราคาทโย โคตฺรภุอาทีนํ ขเณ ขียนฺติ, อุทาหุ ขียิสฺสนฺติ, อถ ขีณาติ? กิํ ปเนตฺถ ‘‘ขีเณสฺเวว ขยํ วทามี’’ติฯ สุฏฺฐุ อุปธาเรตฺวา วท ภทฺรมุขาติ, ยทิ ขีเณสฺเวว ขยํ วเทสิ, น โคตฺรภุจิตฺตาทีนํ นิพฺพานารมฺมณตา สิชฺฌตีติฯ กิํ การณํ? โคตฺรภุกฺขเณ ราคาทโย ขียิสฺสนฺติ, ตถา โวทานกฺขเณ, มคฺคกฺขเณ ปน ขียนฺติ, น ขีณา, ผลกฺขเณ ขีณาฯ เอวํ สนฺเต ภวโต มเตน ผลเมว ขยารมฺมณํ, น อิตเร, อิตเรสํ ปน กิมารมฺมณํ วเทสีติ ? อทฺธา โส อารมฺมณํ อปสฺสนฺโต นิรุตฺตโร ภวิสฺสติฯ อปิจ กิเลสกฺขโย นาม สปฺปุริเสหิ กรียติ, ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปฺปาทียตีติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ ปน น เกนจิ กรียติ น อุปฺปาทียติ, ตสฺมา นิพฺพานมมตมสงฺขตํฯ

ตมกตํ ชานาตีติ อริยสาวโก ‘‘อกตญฺญู’’ติ ปวุจฺจติฯ วุตฺตญฺเจตํ –

[771]

‘‘อสทฺโธ อกตญฺญู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติฯ

อปิจ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา จฯ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ หิ นิพฺพานสฺเสตํ นามํฯ ยถาห ‘‘ตโย โขเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌาฯ กตเม ตโย ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ติสฺโส นิสฺสรณธาตุโยฯ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํฯ รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อรูปํฯ ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ เอวํ วุตฺตสฺส ตสฺส นิพฺพานสฺส อภาวปตฺติโทสโต ปฐมชฺฌานากาสานญฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺย, ตสฺมา อยุตฺตํ อกฺขยสฺส นิพฺพานสฺส ขยโทสาปชฺชนนฺติ, น ตุ ขโย นิพฺพานํฯ

‘‘อตฺถิ นิสฺสรณํ โลเก, ปญฺญาย เม สุผุสิต’’นฺติ จ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ จ ธมฺมสามินา ตถาคเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ ปรมตฺถวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺถิ นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโม’’ติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ อปิจ ปริตฺตตฺติเก ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา – ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ วุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ขยสฺส อปฺปมาณตฺตํ กถํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต อตฺถิเยว นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโวติฯ

ตํ ปน ปกติวาทีนํ ปกติ วิย, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย จ สสวิสาณํ วิย จ นาวิชฺชมานํฯ

อถ ปญฺญตฺติมตฺตํ นิพฺพานนฺติ เจ, ตมฺปิ อยุตฺตํฯ กสฺมา? นิพฺพานารมฺมณานํ จิตฺตเจตสิกานํ นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตาฯ กถํ? ปริตฺตารมฺมณตฺติเก จ ปน ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ , อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ยทิ ปเนเตสํ ปญฺญตฺติอารมฺมณํ สิยา, อปฺปมาณารมฺมณตา น ยุชฺเชยฺย, นวตฺตพฺพารมฺมณปกฺขํ ภเชยฺยุํฯ ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณา ปน รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานญฺจายตนํ อากิญฺจญฺญายตนํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา น ปญฺญตฺติมตฺตํ นิพฺพานํฯ ยสฺมา จ ปณฺณตฺติภาโว นิพฺพานสฺส น ยุชฺชติ, ตสฺมา มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ อุปฺปาทาทีนมภาวโต นิจฺจํ, รูปสภาวาภาวโต อรูปํ, ปปญฺจาภาวโต นิปฺปปญฺจํ นิพฺพานํ นาม อตฺถีติ อุปคนฺตพฺพนฺติฯ

[772]

อจฺจนฺตมนนฺตํ สนฺตํ, อมตํ อปโลกิตํ;

ปณีตํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํฯ

[773]

สิวญฺจ นิปุณํ สจฺจํ, ทุกฺขกฺขยมนาสวํ;

สุทุทฺทสํ ปรํ ปารํ, นิพฺพานมนิทสฺสนํฯ

[774]

ตณฺหากฺขยํ ธุวํ ทีปํ, อพฺยาปชฺฌมนีติกํ;

อนาลยมรูปญฺจ, ปทมจฺจุตมกฺขรํฯ

[775]

วิราคญฺจ นิโรธญฺจ, วิมุตฺติ โมกฺขเมว จ;

อิเมหิ ปน นาเมหิ, นิพฺพานํ ตุ กถียติฯ

[776]

เอวญฺจ ปน วิญฺญาย, นิพฺพานมฺปิ จ อจฺจุตํ;

ตสฺส จาธิคมูปาโย, กตฺตพฺโพ วิญฺญุนา สทาฯ

[777]

สทฺธาพุทฺธิกรํ ตถาคตมเต สมฺโมหวิทฺธํสนํ,

ปญฺญาสมฺภวสมฺปสาทนกรํ ชานาติ โย เจ อิมํ;

อตฺถพฺยญฺชนสาลินํ สุมธุรํ สารญฺญุวิมฺหาปนํ,

คมฺภีเร นิปุณาภิธมฺมปิฏเก โส ยาภินิฏฺฐํ ปทํฯ

อิติ อภิธมฺมาวตาเร นิพฺพานนิทฺเทโส นาม

เอกาทสโม ปริจฺเฉโทฯ

12. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

ปญฺญตฺตินิทฺเทโส

เอตฺถาห – ‘‘กิํ เอตฺตกเมว เญยฺยํ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ปญฺญตฺติ นามาติฯ สา ปเนสา ปญฺญเปตพฺพโต, ปญฺญาปนโต จ ‘‘ปญฺญตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ เตเนวาห – ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป’’ติฯ ตตฺถ สงฺขายตีติ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถฯ กินฺติ กถียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มญฺโจ’’ติ ‘‘ปีฐ’’นฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ กถียตีติ สงฺขาฯ สมญฺญายตีติ สมญฺญาฯ ปญฺญาปียตีติ ปญฺญตฺติฯ โวหรียตีติ โวหาโรฯ กินฺติ โวหรียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มญฺโจ’’ติ ‘‘ปีฐ’’นฺติฯ เอวํ ตาว ปญฺญเปตพฺพโต ปญฺญตฺตีติ วุตฺตาฯ ‘‘อห’’นฺติ หิ รูปาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา ยถา เต รูปาทโย ธมฺมา อุปฺปาทวยวนฺโต, น เอวํวิธา, เกวลํ โลกสงฺเกเตน สิทฺธา ยา อยํ ‘‘อห’’นฺติ กถียติ เจว ปญฺญาปียติ จ, เอสา ปญฺญตฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติํ ปกาเสตุํ ‘‘นามํ นามกมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ นามนฺติ ตํ ตํ ธมฺมํ ‘‘เอส อิตฺถนฺนาโม นามา’’ติ ปญฺญเปติ, ตสฺมา ตํ ปญฺญตฺตีติ ปวุจฺจติฯ นามกมฺมนฺติอาทีนิ ตสฺสา เอว เววจนานิฯ อยํ ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ นามฯ

สา ปเนสา ตชฺชาปญฺญตฺติ อุปาทาปญฺญตฺติ อุปนิธาปญฺญตฺตีติ ติวิธา โหติฯ ตตฺถ ตชฺชาปญฺญตฺติ นาม จกฺขุโสตรูปสทฺทปถวีเตโชวาโยติอาทินยปฺปวตฺตาฯ อุปาทาปญฺญตฺติ ปน สมูหาสมูหวเสน ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ สมูหปญฺญตฺติ นาม รูปารูปธมฺเมสุ เอกสฺส วา พหูนํ วา นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย วุจฺจติฯ กถํ? อจฺฉตรจฺฉฆฏปฏาทิปฺปเภทาฯ อยํ สมูหปญฺญตฺติ นามฯ อสมูหปญฺญตฺติ ปน ทิสากาสกาลนิมิตฺตาภาวนิโรธาทิเภทาฯ

ยทา ปน สา วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยติ, ตทา ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ปวุจฺจติฯ ยทา อวิชฺชมานํ สมูหาสมูหเภทํ นามมตฺตํ โชตยติ, ตทา ‘‘อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ ฯ ทุวิธาปิ ปเนสา โสตทฺวารชวนานนฺตรํ คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน วิญฺญายติฯ ยาย คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารชวนวิญฺญาเณน ปญฺญาปียติฯ ยํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ฉกฺกนโย วุตฺโตฯ ตตฺถ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ ปญฺญาปนา วิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ตถา อวิชฺชมานานมิตฺถิปุริสาทีนํ ปญฺญาปนา อวิชฺชมานปญฺญตฺติ