เมนู

ยทิ จานาคตํ ปรมตฺถโต สิยา, อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ วตฺตุํ น สกฺกาฯ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ เจ? น, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตฺตา กาลสฺสฯ อถ อตฺตโน สภาเวน อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ, สิทฺธเมตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต นตฺถีติฯ ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายติํ ผลํ กถํ ภเวยฺยา’’ติ, น โข ปเนตฺถ อตีตกมฺมโต ผลุปฺปตฺติ อิจฺฉิตา, อถ โข ตสฺส กตตฺตา ตทาหิตวิเสสโต สนฺตานโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. 431)ฯ ยสฺส ปน อตีตานาคตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ตสฺส ผลํ นิจฺจเมว อตฺถีติ กิํ ตตฺถ กมฺมสฺส สามตฺถิยํฯ อุปฺปาทเน เจ, สิทฺธมิทํ อหุตฺวา ภวตีติฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีตานาคเต กถํ ตตฺถ ญาณํ ปวตฺเตยฺยา’’ติ, ยถา ตํ อาลมฺพณํ, ตํ ตถา อตฺถิ, กถญฺจ ตํ อาลมฺพณํ, อโหสิ ภวิสฺสติ จาติฯ น หิ โกจิ อตีตํ อนุสฺสรนฺโต อตฺถีติ อนุสฺสรติ, อถ โข อโหสีติฯ ยถา ปน วตฺตมานํ อารมฺมณํ อนุภูตํ, ตถา ตํ อตีตํ อนุสฺสรติฯ ยถา จ วตฺตมานํ ภวิสฺสติ, ตถา พุทฺธาทีหิ คยฺหติฯ ยทิ จ ตํ ตเถว อตฺถิ, วตฺตมานเมว ตํ สิยาฯ อถ นตฺถิ, สิทฺธํ ‘‘อสนฺตํ ญาณสฺส อารมฺมณํ โหตี’’ติฯ วิชฺชมานํ วา หิ จิตฺตสญฺญาตํ อวิชฺชมานํ วา อารมฺมณํ เอเตสํ อตฺถีติ อารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกา, น วิชฺชมานํเยว อารพฺภ ปวตฺตนโต, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนเมว ธรมานสภาวํ น อตีตานาคตนฺติ น ติฏฺฐติ สพฺพตฺถิวาโทฯ เกจิ ปน ‘‘น อตีตาทีนํ อตฺถิตาปฏิญฺญาย สพฺพตฺถิวาทา, อถ โข อายตนสพฺพสฺส อตฺถิตาปฏิญฺญายา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน สพฺเพว สาสนิกา สพฺพตฺถิวาทา สิยุนฺติฯ

ปทโสธนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อตีตกฺขนฺธาทิกถา

1. นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา

[297] ‘‘อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อยํ กาลวิภาคปริจฺฉินฺโน โวหาโร ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสํ อุปาทาย ปญฺญตฺโตฯ ธมฺโม หิ สกิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตโต ปุพฺเพ อนาคโต, ปจฺฉา อตีโตติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตตฺถ ยทิปิ ธมฺมา อนิจฺจตาย อนวฏฺฐิตา, อวตฺถา ปน เตสํ ยถาวุตฺตา ววตฺถิตาติ ตทุปาทานา กาลปญฺญตฺติปิ ววตฺถิตา เอวฯ น หิ อตีตาทิ อนาคตาทิภาเวน โวหรียติ, ขนฺธาทิปญฺญตฺติ ปน อนเปกฺขิตกาลวิเสสาฯ ตีสุปิ หิ กาเลสุ รูปกฺขนฺโธ รูปกฺขนฺโธว, ตถา เสสา ขนฺธา อายตนธาตุโย จฯ เอวมวฏฺฐิเต ยสฺมา ปรวาที ‘‘อตฺถี’’ติ อิมํ ปจฺจุปฺปนฺนนิยตํ โวหารํ อตีตานาคเตสุปิ อาโรเปติ, ตสฺมา โส อทฺธสงฺกรํ กโรติฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเน วิชฺชมาเน กตฺวา โวหรตีติ ตโต วิเวเจตุํ ‘‘อตีตํ ขนฺธา’’ติอาทิกา อยํ กถา อารทฺธาฯ

ยสฺมา ปน รุปฺปนาทิสภาเว อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตตฺถ ราสฏฺฐํ อุปาทาย ขนฺธปญฺญตฺติ, จกฺขุรูปาทีสุ การณาทิอตฺถํ สุญฺญตฏฺฐญฺจ อุปาทาย อายตนปญฺญตฺติ ธาตุปญฺญตฺติ จ, ตสฺมา สา อทฺธตฺตยสาธารณา, น อตีตาทิปญฺญตฺติ วิย อทฺธวิเสสาธิฏฺฐานาติ อาห ‘‘ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต อตีตานาคตาน’’นฺติฯ เต ปเนเต อตีตาทิเก ขนฺธาทิเก วิย สภาวธมฺมโต สญฺชานนฺโต ปรวาที ‘‘อตฺถี’’ติ ปฏิชานาตีติ อาห ‘‘อตีตานาคตานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา’’ติ สุตฺตํ นิรุตฺติปถสุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว อตฺถิภาโว วุตฺโต, น อตีตานาคตานํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถิตาย วาริตตฺตา’’ติฯ ยทิ เอวํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, นิพฺพาน’’นฺติ อิทํ กถนฺติ? ตํ สพฺพทา อุปลทฺธิโต วุตฺตํ นิจฺจสภาวญาปนตฺถํ อสงฺขตธมฺมสฺส, อิธ ปน สงฺขตธมฺมานํ ขณตฺตยสมงฺคิตาย อตฺถิภาโว น ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จาติ ปญฺญาปนตฺถํ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ…เป.… น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ