ยทิ จานาคตํ ปรมตฺถโต สิยา, อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ วตฺตุํ น สกฺกาฯ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ เจ? น, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตฺตา กาลสฺสฯ อถ อตฺตโน สภาเวน อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ, สิทฺธเมตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต นตฺถีติฯ ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายติํ ผลํ กถํ ภเวยฺยา’’ติ, น โข ปเนตฺถ อตีตกมฺมโต ผลุปฺปตฺติ อิจฺฉิตา, อถ โข ตสฺส กตตฺตา ตทาหิตวิเสสโต สนฺตานโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. 431)ฯ ยสฺส ปน อตีตานาคตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ตสฺส ผลํ นิจฺจเมว อตฺถีติ กิํ ตตฺถ กมฺมสฺส สามตฺถิยํฯ อุปฺปาทเน เจ, สิทฺธมิทํ อหุตฺวา ภวตีติฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีตานาคเต กถํ ตตฺถ ญาณํ ปวตฺเตยฺยา’’ติ, ยถา ตํ อาลมฺพณํ, ตํ ตถา อตฺถิ, กถญฺจ ตํ อาลมฺพณํ, อโหสิ ภวิสฺสติ จาติฯ น หิ โกจิ อตีตํ อนุสฺสรนฺโต อตฺถีติ อนุสฺสรติ, อถ โข อโหสีติฯ ยถา ปน วตฺตมานํ อารมฺมณํ อนุภูตํ, ตถา ตํ อตีตํ อนุสฺสรติฯ ยถา จ วตฺตมานํ ภวิสฺสติ, ตถา พุทฺธาทีหิ คยฺหติฯ ยทิ จ ตํ ตเถว อตฺถิ, วตฺตมานเมว ตํ สิยาฯ อถ นตฺถิ, สิทฺธํ ‘‘อสนฺตํ ญาณสฺส อารมฺมณํ โหตี’’ติฯ วิชฺชมานํ วา หิ จิตฺตสญฺญาตํ อวิชฺชมานํ วา อารมฺมณํ เอเตสํ อตฺถีติ อารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกา, น วิชฺชมานํเยว อารพฺภ ปวตฺตนโต, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนเมว ธรมานสภาวํ น อตีตานาคตนฺติ น ติฏฺฐติ สพฺพตฺถิวาโทฯ เกจิ ปน ‘‘น อตีตาทีนํ อตฺถิตาปฏิญฺญาย สพฺพตฺถิวาทา, อถ โข อายตนสพฺพสฺส อตฺถิตาปฏิญฺญายา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน สพฺเพว สาสนิกา สพฺพตฺถิวาทา สิยุนฺติฯ

ปทโสธนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อตีตกฺขนฺธาทิกถา