ปทโสธนกถาวณฺณนา

[295] โย อตีตสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ, โส อตฺถิสทฺทาภิเธยฺโยติ ทฺเวปิ สมานาธิกรณตฺถาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตีตอตฺถิสทฺทานํ เอกตฺถตฺตา’’ติ, น, อตีตสทฺทาภิเธยฺยสฺเสว อตฺถิสทฺทาภิเธยฺยตฺตาฯ เตนาห ‘‘อตฺถิสทฺทตฺถสฺส จ นฺวาตีตภาวโต’’ติฯ เตน กิํ สิทฺธนฺติ อาห ‘‘อตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตญฺจ อตีตํ โหตี’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ตว มเตน อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ จ นฺวาตีตนฺติ อตีตญฺจ โน อตีตํ สิยา, ตถา อตฺถิ โน อตีตํ อตีตญฺจ โน อตีตํ อตีตํ สิยาติ, ยถา ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ เอตฺถ อตีตเมว อตฺถีติ นายํ นิยโม คเหตพฺโพ อนตีตสฺสปิ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติฯ เยน หิ อากาเรน อตีตสฺส อตฺถิภาโว ปรวาทินา อิจฺฉิโต, เตนากาเรน อนตีตสฺส อนาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ โส อิจฺฉิโตฯ เกน ปน อากาเรน อิจฺฉิโตติ ? สงฺขตากาเรนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีต’’นฺติฯ ตสฺมา อตีตํ อตฺถิเยวาติ เอวเมตฺถ นิยโม คเหตพฺโพฯ อตฺถิภาเว หิ อตีตํ นิยมิตํ, น อตีเต อตฺถิภาโว นิยมิโต, ‘‘น ปน นิพฺพานํ อตฺถี’’ติ เอตฺถ ปน นิพฺพานเมว อตฺถีติ อยมฺปิ นิยโม สมฺภวตีติ โส เอว คเหตพฺโพฯ ยทิปิ หิ นิพฺพานํ ปรมตฺถโต อตฺถิภาวํ อุปาทาย อุตฺตรปทาวธารณํ ลพฺภติ ตทญฺญสฺสปิ อภาวโต, ตถาปิ อสงฺขตากาเรน อญฺญสฺส อนุปลพฺภนโต ตถา นิพฺพานเมว อตฺถีติ ปุริมปทาวธารเณ อตฺเถ คยฺหมาเน ‘‘อตฺถิ สิยา นิพฺพานํ, สิยา โน นิพฺพาน’’นฺติ โจทนา อโนกาสาฯ อตีตาทีสุ ปน ปุริมปทาวธารณํ ปรวาทินา น คหิตนฺติ นตฺเถตฺถ อติปฺปสงฺโคฯ อคฺคหณญฺจสฺส ปาฬิโต เอว วิญฺญายติฯ เอวเมตฺถ อตีตาทีนํ อตฺถิตํ วทนฺตสฺส ปรวาทิสฺเสวายํ อิฏฺฐวิฆาตโทสาปตฺติ, น ปน นิพฺพานสฺส อตฺถิตํ วทนฺตสฺส สกวาทิสฺสาติฯ ปฏิปาทนา ปติฏฺฐาปนา เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถาห ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติอาทินา กิํ ปนายํ อตีตานาคตานํ ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, อุทาหุ น ปรมตฺถโตฯ กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปรมตฺถโต, สพฺพกาลํ อตฺถิภาวโต สงฺขารานํ สสฺสตภาโว อาปชฺชติ, น จ ตํ ยุตฺตํ อาคมวิโรธโต ยุตฺติวิโรธโต จฯ อถ น ปรมตฺถโต, ‘‘สพฺพมตฺถี’’ติอาทิกา โจทนา นิรตฺถิกา สิยา, น นิรตฺถิกาฯ โส หิ ปรวาที ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคต’’นฺติอาทินา อตีตานาคตานมฺปิ ขนฺธภาวสฺส วุตฺตตฺตา อสติ จ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายติํ ผลํ กถํ ภเวยฺย, ตตฺถ จ ปุพฺเพนิวาสญาณาทิ อนาคเต จ อนาคตํสญาณาทิ กถํ ปวตฺเตยฺย, ตสฺมา อตฺเถว ปรมตฺถโต อตีตานาคตนฺติ ยํ ปฏิชานาติ, ตํ สนฺธาย อยํ กตาติฯ เอกนฺเตน เจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ เยปิ ‘‘สพฺพํ อตฺถี’’ติ วทนฺติ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ, เต สพฺพตฺถิวาทาติฯ

จตุพฺพิธา เจเต เต สพฺพตฺถิวาทาฯ ตตฺถ เกจิ ภาวญฺญตฺติกาฯ เต หิ ‘‘ยถา สุวณฺณภาชนสฺส ภินฺทิตฺวา อญฺญถา กริยมานสฺส สณฺฐานสฺเสว อญฺญถตฺตํ, น วณฺณาทีนํ, ยถา จ ขีรํ ทธิภาเวน ปริณมนฺตํ รสวีริยวิปาเก ปริจฺจชติ, น วณฺณํ, เอวํ ธมฺมาปิ อนาคตทฺธุโน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธํ สงฺกมนฺตา อนาคตภาวเมว ชหนฺติ, น อตฺตโน สภาวํฯ

ตถา ปจฺจุปฺปนฺนทฺธุโน อตีตทฺธํ สงฺกเม’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ลกฺขณญฺญตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม อตีโต อตีตลกฺขณยุตฺโต, อิตรลกฺขเณหิ อยุตฺโตฯ ตถา อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน จฯ ยถา ปุริโส เอกิสฺสา อิตฺถิยา รตฺโต อญฺญาสุ อรตฺโต’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ อวตฺถญฺญตฺติกา, เต ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อวตฺถํ ปตฺวา อญฺโญ อญฺญํ นิทฺทิสียติ อวตฺถนฺตรโต, น สภาวโตฯ ยถา เอกํ อกฺขํ เอกงฺเค นิกฺขิตฺตํ เอกนฺติ วุจฺจติ, สตงฺเค สตนฺติ, สหสฺสงฺเค สหสฺสนฺติ, เอวํสมฺปทมิท’’นฺติฯ อปเร อญฺญถญฺญตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อเปกฺขิตฺวา ตทญฺญสภาเวน วุจฺจติฯ ยถา ตํ เอกา อิตฺถี มาตาติ จ วุจฺจติ ธีตา’’ติ จฯ เอวเมเต จตฺตาโร สพฺพตฺถิวาทาฯ

เตสุ ปฐโม ปริณามวาทิตาย กาปิลปกฺขิเกสุ ปกฺขิปิตพฺโพติฯ ทุติยสฺสปิ กาลสงฺกโร อาปชฺชติ สพฺพสฺส สพฺพลกฺขณโยคโตฯ จตุตฺถสฺสปิ สงฺกโรวฯ เอกสฺเสว ธมฺมสฺส ปวตฺติกฺขเณ ตโยปิ กาลา สโมธานํ คจฺฉนฺติฯ ปุริมปจฺฉิมกฺขณา หิ อตีตานาคตา, มชฺฌิโม ปจฺจุปฺปนฺโนติฯ ตติยสฺส ปน อวตฺถญฺญตฺติกสฺส นตฺถิ สงฺกโร ธมฺมกิจฺเจน กาลววตฺถานโตฯ ธมฺโม หิ สกิจฺจกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตโต ปุพฺเพ อนาคโต, ปจฺฉา อตีโตติฯ

ตตฺถ ยทิ อตีตมฺปิ ธรมานสภาวตาย อตฺถิ อนาคตมฺปิ, กสฺมา ตํ อตีตนฺติ วุจฺจติ อนาคตนฺติ วา, นนุ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมกิจฺเจน กาลววตฺถานโต’’ติฯ ยทิ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส กิํ กิจฺจํ, อนวเสสปจฺจยสมวาเย ผลุปฺปาทนํฯ เอวํ สติ อนาคตสฺสปิ จสฺส เตน ภวิตพฺพํ อตฺถิภาวโตติ ลกฺขณสงฺกโร สิยาฯ อิทญฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ, เตเนว สภาเวน สโต ธมฺมสฺส กิจฺจํ, กิจฺจกรเณ โก วิพนฺโธ, เยน กทาจิ กโรติ กทาจิ น กโรติ ปจฺจยสมวายภาวโต, กิจฺจสฺส สมวายาภาวโตติ เจ? ตํ น, นิจฺจํ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ตโต เอว จ อทฺธุนํ อววตฺถานํฯ ธมฺโม หิ เตเนว สภาเวน วิชฺชมาโน กสฺมา กทาจิ อตีโตติ วุจฺจติ กทาจิ อนาคโตติ กาลสฺส ววตฺถานํ น สิยาฯ โย หิ ธมฺโม อชาโต, โส อนาคโตฯ โย ชาโต น จ นิรุทฺโธ, โส ปจฺจุปฺปนฺโนฯ โย นิรุทฺโธ, โส อตีโตฯ อิทเมเวตฺถ วตฺตพฺพํฯ

ยทิ ยถา วตฺตมานํ อตฺถิ , ตถา อตีตํ อนาคตญฺจ อตฺถิ, ตสฺส ตถา สโต อชาตตา นิรุทฺธตา จ เกน โหตีติฯ เตเนว หิ สภาเวน สโต ธมฺมสฺส กถมิทํ สิชฺฌติ อชาโตติ วา นิรุทฺโธติ วาฯ กิํ ตสฺส ปุพฺเพ นาโหสิ, ยสฺส อภาวโต อชาโตติ วุจฺจติ, กิญฺจ ปจฺฉา นตฺถิ, ยสฺส อภาวโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติฯ ตสฺมา สพฺพถาปิ อทฺธตฺตยํ น สิชฺฌติ, ยทิ อหุตฺวา สงฺคติ หุตฺวา จ วินสฺสตีติ น สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สงฺขตลกฺขณโยคโต น สสฺสตภาวปฺปสงฺโค’’ติ, ตยิทํ เกวลํ วาจาวตฺถุมตฺตํ อุทยวยาสมฺภวโต, อตฺถิ จ นาม สพฺพทา โส ธมฺโม, น จ นิจฺโจติ กุโตยํ วาจายุตฺติฯ

สภาโว สพฺพทา อตฺถิ, นิจฺโจ ธมฺโม น วุจฺจติ;

ธมฺโม สภาวโต นาญฺโญ, อโห ธมฺเมสุ โกสลํฯ

ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคต’’นฺติอาทินา อตีตานาคตานํ ขนฺธภาวสฺส วุตฺตตฺตา อตฺเถวาติ, วทามฯ อตีตํ ภูตปุพฺพํ, อนาคตํ ยํ สติ ปจฺจเย ภวิสฺสติ, ตทุภยสฺสปิ รุปฺปนาทิสภาวานาติวตฺตนโต รูปกฺขนฺธาทิภาโว วุตฺโตฯ ยถาธมฺมสภาวานาติวตฺตนโต อตีตา ธมฺมา อนาคตา ธมฺมาติ, น ธรมานสภาวตายฯ โก จ เอวมาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย ตํ อตฺถี’’ติฯ กถํ ปเนตํ อตฺถีติ? อตีตานาคตสภาเวนฯ อิทํ ปน ตเวว อุปฏฺฐิตํ, กถํ ตํ อตีตํ อนาคตญฺจ วุจฺจติ, ยทิ นิจฺจกาลํ อตฺถีติฯ

ยํ ปน ‘‘น ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.250) สุตฺเต วุตฺตํ, ตํ ยสฺมิญฺจ สนฺตาเน กมฺมํ กตูปจิตํ, ตตฺถ เตนาหิตํ ตํผลุปฺปาทนสมตฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อตีตสฺส กมฺมสฺส ธรมานสภาวตฺตาฯ ตถา สติ สเกน ภาเวน วิชฺชมานํ กถํ ตํ อตีตํ นาม สิยาฯ อิตฺถญฺเจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, ยํ สงฺขารา อหุตฺวา สมฺภวนฺติ, หุตฺวา ปติเวนฺติ เตสํ อุทยโต ปุพฺเพ วยโต จ ปจฺฉา น กาจิ ฐิติ นาม อตฺถิ, ยโต อตีตานาคตํ อตฺถีติ วุจฺเจยฺยฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต;

อุปฺปนฺนา เยปิ ติฏฺฐนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา’’ติฯ (มหานิ. 10, 39);

ยทิ จานาคตํ ปรมตฺถโต สิยา, อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ วตฺตุํ น สกฺกาฯ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ เจ? น, ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตฺตา กาลสฺสฯ อถ อตฺตโน สภาเวน อหุตฺวา สมฺภวนฺตีติ, สิทฺธเมตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต นตฺถีติฯ ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายติํ ผลํ กถํ ภเวยฺยา’’ติ, น โข ปเนตฺถ อตีตกมฺมโต ผลุปฺปตฺติ อิจฺฉิตา, อถ โข ตสฺส กตตฺตา ตทาหิตวิเสสโต สนฺตานโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. 431)ฯ ยสฺส ปน อตีตานาคตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ตสฺส ผลํ นิจฺจเมว อตฺถีติ กิํ ตตฺถ กมฺมสฺส สามตฺถิยํฯ อุปฺปาทเน เจ, สิทฺธมิทํ อหุตฺวา ภวตีติฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสติ อตีตานาคเต กถํ ตตฺถ ญาณํ ปวตฺเตยฺยา’’ติ, ยถา ตํ อาลมฺพณํ, ตํ ตถา อตฺถิ, กถญฺจ ตํ อาลมฺพณํ, อโหสิ ภวิสฺสติ จาติฯ น หิ โกจิ อตีตํ อนุสฺสรนฺโต อตฺถีติ อนุสฺสรติ, อถ โข อโหสีติฯ ยถา ปน วตฺตมานํ อารมฺมณํ อนุภูตํ, ตถา ตํ อตีตํ อนุสฺสรติฯ ยถา จ วตฺตมานํ ภวิสฺสติ, ตถา พุทฺธาทีหิ คยฺหติฯ ยทิ จ ตํ ตเถว อตฺถิ, วตฺตมานเมว ตํ สิยาฯ อถ นตฺถิ, สิทฺธํ ‘‘อสนฺตํ ญาณสฺส อารมฺมณํ โหตี’’ติฯ วิชฺชมานํ วา หิ จิตฺตสญฺญาตํ อวิชฺชมานํ วา อารมฺมณํ เอเตสํ อตฺถีติ อารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกา, น วิชฺชมานํเยว อารพฺภ ปวตฺตนโต, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนเมว ธรมานสภาวํ น อตีตานาคตนฺติ น ติฏฺฐติ สพฺพตฺถิวาโทฯ เกจิ ปน ‘‘น อตีตาทีนํ อตฺถิตาปฏิญฺญาย สพฺพตฺถิวาทา, อถ โข อายตนสพฺพสฺส อตฺถิตาปฏิญฺญายา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน สพฺเพว สาสนิกา สพฺพตฺถิวาทา สิยุนฺติฯ

ปทโสธนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อตีตกฺขนฺธาทิกถา