1. วาทยุตฺติวณฺณนา

[282] สพฺพํ อตฺถีติ เอตฺถ ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย อตีตานาคตมฺปิ ธรมานสภาวนฺติ ปรวาทิโน ลทฺธิ, ตสฺมา สพฺพนฺติ กาลวิภาคโต อตีตาทิเภทํ สพฺพํฯ โส ปน ‘‘ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปิ อตฺถี’’ติ กาลวิมุตฺตสฺส วเสน อนุโยโค, ตํ อติปฺปสงฺคทสฺสนวเสน ปรวาทิปฏิญฺญาย โทสาโรปนํฯ นยทสฺสนํ วา อตีตานาคตานํ นตฺถิภาวสฺสฯ อตฺถีติ ปน อยํ อตฺถิภาโว ยสฺมา เทสกาลาการธมฺเมหิ วินา น โหติ, ตสฺมา ตํ ตาว เตหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา อนุโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพมตฺถี’’ติอาทินา ปาฬิ ปวตฺตาฯ ตตฺถ ยทิปิ สพฺพตฺถาติ อิทํ สามญฺญวจนํ, ตํ ปน ยสฺมา วิเสสนิวิฏฺฐํ โหติ, ปรโต จ สพฺเพสูติ ธมฺมา วิภาคโต วุจฺจนฺติ, ตสฺมา โอฬาริกสฺส ปากฏสฺส รูปธมฺมสมุทายสฺส วเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สรีเร’’ติ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา จ กาณาทกาปิเลหิ ปฏิญฺญายมานา อากาสกาลาทิสตฺตปกติปุริสา วิย ปรวาทินา ปฏิญฺญายมานํ สพฺพํ สพฺพพฺยาปีติ อาปนฺนเมว โหตีติฯ ‘‘สพฺพตฺถ สรีเร’’ติ จ ‘‘ติเล เตล’’นฺติ วิย พฺยาปเน ภุมฺมนฺติ สรีรปริยาปนฺเนน สพฺเพน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สิรสิ ปาทา…เป.… อตฺโถ’’ติฯ

สพฺพสฺมิํ กาเล สพฺพมตฺถีติ โยชนาฯ เอตสฺมิํ ปกฺเขเยวสฺส อญฺญวาโท ปริทีปิโต สิยา ‘‘ยํ อตฺถิ, อตฺเถว ตํ, ยํ นตฺถิ, นตฺเถว ตํ, อสโต นตฺถิ สมฺภโว, สโต นตฺถิ วินาโส’’ติฯ เอวํ สพฺเพนากาเรน สพฺพํ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถติ สมฺพนฺโธฯ อิเมหิ ปน ปกฺเขหิ ‘‘สพฺพํ สพฺพสภาวํ, อเนกสตฺตินิจิตาภาวา อสโต นตฺถิ สมฺภโว’’ติ วาโท ปริทีปิโต สิยาฯ โยครหิตนฺติ เกนจิ ยุตฺตายุตฺตลกฺขณสํโยครหิตํฯ ตํ ปน เอกสภาวนฺติ สํโยครหิตํ นาม อตฺถโต เอกสภาวํ, เอกธมฺโมติ อตฺโถฯ เอเตน เทววาทีนํ พฺรหฺมทสฺสนํ อตฺเถวาติวาโท ปริทีปิโต สิยาฯ อตฺถีติ ปุจฺฉตีติ ยทิ สพฺพมตฺถีติ ตว วาโท, ยถาวุตฺตาย มม ทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิภาโว อตฺถีติ เอกนฺเตน ตยา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘กิํ โส อตฺถี’’ติ ปุจฺฉตีติ อตฺโถฯ

วาทยุตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา

[285] อตีตา …เป.… กริตฺวาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อตีตํ อนาคตนฺติ รูปสฺส อิมํ วิเสสํ, เอวํ วิเสสํ วา รูปํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนตาวิเสสวิสิฏฺฐรูปเมว อปฺปิยํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปภาวานํ สมานาธิกรณตฺตา เอตสฺมิํเยว วิสเย อปฺเปตพฺพํ, วจีโคจรํ ปาเปตพฺพํ สติปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพตาสงฺขาเต วิภาเค ตถาปิ อวิภชิตพฺพํ กตฺวาติฯ ยสฺมา ปน ปาฬิยํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วา รูปนฺติ วา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปสทฺเทหิ ตทตฺถสฺส วตฺตพฺพากาโร อิติสทฺเทหิ ทสฺสิโต, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสทฺเทน…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ รูปปญฺญตฺตีติ รูปายตนปญฺญตฺติฯ สา หิ สภาวธมฺมุปาทานา ตชฺชาปญฺญตฺติฯ เตเนวาห ‘‘สภาวปริจฺฉินฺเน ปวตฺตา วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ รูปสมูหํ อุปาทายาติ ตํตํอตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตานํ อภาววิภาวนากาเรน ปวตฺตมานานํ รูปธมฺมานํ สมูหํ อุปาทายฯ อุปาทานุปาทานมฺปิ หิ อุปาทานเมวาติฯ ตสฺมาติ สมูหุปาทายาธีนตาย อวิชฺชมานปญฺญตฺติภาวโตฯ วิคมาวตฺตพฺพตาติ วิคมสฺส วตฺถภาวาปคมสฺส อวตฺตพฺพตาฯ น หิ โอทาตตาวิคเมน อวตฺถํ โหติฯ น ปน ยุตฺตา รูปภาวสฺส วิคมาวตฺตพฺพตาติ โยชนาฯ รูปภาโวติ จ รูปายตนสภาโว จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรภาโวฯ น หิ ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภาววิคเม วิคมาวตฺตพฺพตา ยุตฺตาฯ

กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วจนโสธนวณฺณนา

[288] อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ ยถา ‘‘ขทิเร วา พนฺธิตพฺพํ ปลาเส วา’’ติฯ ตสฺมา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ยํ กิญฺจิ ปธานํ กตฺวา สมฺพนฺธํ ลภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาคตํ…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชายมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ลภนฺตํฯ เตนาห ‘‘ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสนา’’ติฯ ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ ยํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวปฺปตฺติยา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, กิํ ตทปิ ปุน หุตฺวา โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตพฺภาวาวิคมโตติ ปจฺจุปฺปนฺนภาวโต หุตฺวาโหติภาวานุปคมโตฯ ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโตติ ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวโตฯ