โส หิ ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมโยฯ อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ อรูปาวจรตฺตภาโวฯ โส หิ รูเปน อมิสฺสิตตฺตา อรูโปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘อตฺตา’’ติ ปน ชีเว โลกโวหาโร นิรุฬฺโห, อสติปิ ชีเว ตถานิรุฬฺหํ โลกโวหารํ คเหตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธาปิ โวหรนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ อิมา โลกสฺส สมญฺญา, ยาหิ ตถาคโต โวหรตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ยถา โวหรนฺติ, ตํ ปการํ วิภาเวนฺโต ‘‘อปรามส’’นฺติอาทิมาหฯ

ปจฺจตฺตสามญฺญลกฺขณวเสนาติ กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณวเสน อนิจฺจตาทิสามญฺญลกฺขณวเสน จฯ อิมินาติ ‘‘ปจฺจตฺตสามญฺญลกฺขณวเสนา’’ติอาทินา วุตฺเตน ปรมตฺถโต ปุคฺคลาภาววจเนน ฯ อิโต ปุริมาติ ตตฺถ ตตฺถ สกวาทิปฏิกฺเขปาทิวิภาวนวเสน ปวตฺตา อิโต อตฺถสํวณฺณนโต ปุริมาฯ อิมินาติ วา ‘‘ยถา รูปาทโย ธมฺมา’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตวจเนนฯ ยถา จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ เตน สมญฺญานติธาวนํ สมฺปิณฺเฑติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปรามาโส จ น โหติ ชนปทนิรุตฺติยา อภินิวิสิตพฺพโต, ยถา จ สมญฺญาติธาวนํ น โหติ, เอวํ อิโต ปุริมา จ อตฺถวณฺณนา โยเชตพฺพาฯ สมญฺญาติธาวเน หิ สติ สพฺพโลกโวหารูปจฺเฉโท สิยาติฯ

ตสฺมา สจฺจนฺติ ยสฺมา ตตฺถ ปรมตฺถาการํ อนาโรเปตฺวา สมญฺญํ นาติธาวนฺโต เกวลํ โลกสมฺมุติยาว โวหรติ, ตสฺมา สจฺจํ ปเรสํ อวิสํวาทนโตฯ ตถการณนฺติ ตโถ อวิตโถ ธมฺมสภาโว การณํ ปวตฺติเหตุ เอตสฺสาติ ตถการณํ, ปรมตฺถวจนํ, อวิปรีตธมฺมสภาววิสยนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ธมฺมานํ ตถตาย ปวตฺต’’นฺติฯ

ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุคฺคลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปริหานิกถา

1. วาทยุตฺติปริหานิกถาวณฺณนา

[239] อิทํ สุตฺตนฺติ อิทํ ลกฺขณมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. 5.149-150) อิทมฺปิ หิ สุตฺตํ อนาคามิอาทีนํเยว ปริหานินิสฺสโย, น อรหโตฯ สมยวิมุตฺโตติ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน เสกฺขสฺเสตํ นามํฯ ยถาห –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเลน กาลํ สมเยน สมยํ อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. 1)ฯ

‘‘ปริหานิธมฺโม’’ติ จ ปุถุชฺชโน จ เอกจฺโจ จ เสกฺโข อธิปฺเปโต, น อรหาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาทสฺสิตานิ สุตฺตานิ อนาคามิอาทีนํ ปริหานิลทฺธิยา นิสฺสโย, น อรหโต, ตสฺมาฯ ตํ นิสฺสาย ตํ อเปกฺขิตฺวา ยสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ เอตฺถ อรหโตปิ ปริหานิ, โก ปน วาโท อนาคามิอาทีนนฺติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา ปิ-สทฺทสมฺปิณฺฑิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหโตปิ…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ยสฺมา วา กามญฺเจตฺถ ทุติยสุตฺตํ เสกฺขวเสน อาคตํ, ปฐมตติยสุตฺตานิ ปน อเสกฺขวเสนปิ อาคตานีติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทํ สุตฺตํ อรหโต’’ติอาทิฯ

ตติยสฺมินฺติ ‘‘สพฺเพสญฺเญว อรหนฺตานํ ปริหานี’’ติ เอตสฺมิํ ปญฺเหฯ โส หิ ‘‘สพฺเพว อรหนฺโต’’ติอาทินา อาคเตสุ ตติโย ปญฺโหฯ เตสนฺติ มุทินฺทฺริยานํฯ ตติยสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมุจฺจโยฯ เตน ปฐมปญฺหํ สมุจฺจิโนติ ‘‘ตตฺถปิ ติกฺขินฺทฺริยา อธิปฺเปตา’’ติฯ

โสเยว น ปริหายตีติ โสตาปนฺโนเยว โสตาปนฺนภาวโต น ปริหายตีติ อตฺโถฯ น เจตฺถ สกทาคามิภาวาปตฺติยา โสตาปนฺนภาวาปคโม ปริหานิ โหติ วิเสสาธิคมภาวโตฯ