7. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา

[46-52] เอกธมฺมโตปีติ สตฺตปญฺญาสาย สจฺจิกฏฺเฐสุ เอกธมฺมโตปิฯ เอเตน ตโต สพฺพโตปิ ปุคฺคลสฺส อญฺญตฺตานนุชานนํ ทสฺเสติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สกลํ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธายา’’ติฯ รูปาทิเอเกกธมฺมวเสน นานุยุญฺชิตพฺโพ อวยวพฺยติเรเกน สมุทายสฺส อภาวโตฯ ยสฺมา ปน สมุทายาวยวา ภินฺนสภาวา, ตสฺมา ‘‘สมุทายโต…เป.… นิคฺคหารโห สิยา’’ติ ปรวาทิโน อาสงฺกมาหฯ เอตํ วจโนกาสนฺติ ยทิปิ สตฺตปญฺญาสธมฺมสมุทายโต ปุคฺคลสฺส อญฺญตฺตํ น อิจฺฉติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อภาวโต, ตเทกเทสโต ปนสฺส อนญฺญตฺตมฺปิ น อิจฺฉเตวฯ น หิ สมุทาโย อวยโว โหตีติฯ ตสฺมา ‘‘ตํ ปฏิกฺขิปโต กิํ นิคฺคหฏฺฐานนฺติ วตฺตุํ มา ลพฺเภถา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รูปาทิธมฺมปฺปเภทวิภาคมุเขเนว อนวเสสโต ปุคฺคโลติ คหณาการทสฺสนวเสน ปวตฺโต ปฐมวิกปฺโป, ทุติโย ปน อวิภาคโต ปรมตฺถสจฺจภาวสามญฺเญนาติ อยํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วิกปฺปานํ วิเสโสฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนนฺติ อาห ‘‘เอว’’นฺติฯ

สภาววินิพฺโภคโตติ สภาเวน วินิพฺภุชฺชิตพฺพโตฯ สภาวภินฺโน หิ ธมฺโม ตทญฺญธมฺมโต วินิพฺโภคํ ลภติฯ เตนาห ‘‘รูปโต อญฺญสภาคตฺตา’’ติฯ รูปวชฺเชติ รูปธมฺมวชฺเช ฯ ตีสุปีติ ‘‘รูปสฺมิํ ปุคฺคโล, อญฺญตฺร รูปา, ปุคฺคลสฺมิํ รูป’’นฺติ อิเมสุ เอวํ ปวตฺเตสุ ตีสุปิ อนุโยเคสุฯ สาสนิโก เอวายํ ปุคฺคลวาทีติ กตฺวา อาห ‘‘น หิ โส สกฺกายทิฏฺฐิํ อิจฺฉตี’’ติฯ ‘‘รูปวา’’ติ อิมินา รูเปน สกิญฺจนตาว ญาปียติ, น รูปายตฺตวุตฺติตาติ อาห ‘‘อญฺญตฺร รูปาติ เอตฺถ จ รูปวา ปุคฺคโลติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต’’ติฯ

จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ สํสนฺทนกถาวณฺณนาฯ

8. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา

[54] ลกฺขณยุตฺติกถายํ ‘‘ฉลวเสน ปน วตฺตพฺพํ อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ

ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วจนโสธนวณฺณนา

[55-59] ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเตติ ปททฺวยสฺส เอกตฺตตฺเถ สตีติ อตฺโถฯ ปริกปฺปวจนญฺเหตํ โทสทสฺสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเต อยํ โทโส’’ติฯ ตยิทํ เอกตฺตํ อุปลพฺภติ เอวาติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปเรน น สมฺปฏิจฺฉิตนฺติ กตฺวา ตเมว อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปุคฺคลสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘อุปลพฺภติ จา’’ติ เอวํ อวิภชิตพฺพตํฯ วิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘ปุคฺคโล จ ตทญฺญญฺจ อุปลพฺภตี’’ติ เอวํ วิภชิตพฺพตํฯ เอเตน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอวา’’ติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํ, น ‘‘ปุคฺคโล เอว อุปลพฺภตี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ตํ วิภาคนฺติ ยถาวุตฺตํ วิภชิตพฺพาวิภชิตพฺพํ วิภาคํ วทโต สกวาทิโน, อญฺญสฺส วา กสฺสจิฯ เอตสฺสาติ ปรวาทิโน ฯ ยถาวุตฺตวิภาคนฺติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป.… เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปการํ วิภาคํฯ ยถาอาปาทิเตนาติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเต’’ติอาทินา อาปาทิตปฺปกาเรนฯ น ภวิตพฺพนฺติ ยทิปิ เตน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอว วุจฺจติ, อุปลพฺภตีติ ปน ปุคฺคโล เอว น วุจฺจติ, อถ โข อญฺโญปิ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน ปสงฺเคน น ภวิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘มคฺคิตพฺโพ เอตฺถ อธิปฺปาโย’’ติฯ

[60] อตฺถโต ปุคฺคโล นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ อตฺตสุญฺญตาทสฺสเนน อนตฺตลกฺขณสฺส วิหิตตฺตาฯ

วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ