เมนู

4. ลกฺขณมาติกาวณฺณนา

[4] วิสุํ โยชนา กาตพฺพาติ โย ตีหิ สงฺคโห จตูหิ จ สมฺปโยโค วุตฺโต, ตํ สภาโค ภาโว ปโยเชติ, โย จ ตีหิ อสงฺคโห จตูหิ จ วิปฺปโยโค วุตฺโต, ตํ วิสภาโค ภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺคโห…เป.… วิญฺญายตี’’ติ อาหฯ ยสฺส สงฺคโห, โส ธมฺโม ขนฺธาทิโก สภาโคฯ ยสฺส อสงฺคโห, โส วิสภาโคฯ ตถา สมฺปโยเคสุปิ เวทิตพฺพํฯ อิทานิ ยถาวุตฺตํ สภาคตํ สรูปโต นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมานภาโว สงฺคเห สภาคตา, เอกุปฺปาทาทิโก สมฺปโยเคติ อิมินา รุปฺปนาทิวิธุโร อสมานสภาโว อสงฺคเห วิสภาคตา, นานุปฺปาทาทิโก วิปฺปโยเคติ อยมตฺโถ อตฺถสิทฺโธติ น วุตฺโตติฯ

5. พาหิรมาติกาวณฺณนา

[5] เอเตน ฐปนากาเรนาติ สรูเปน อคฺคเหตฺวา ยถาวุตฺเตน ปกรณนฺตรมาติกาย อิธ มาติกาภาวกิตฺตนสงฺขาเตน ฐปนากาเรนฯ ปกรณนฺตรฐปิตาย มาติกาย อวิภาเคน ปจฺฉโต คหณํ พหิ ฐปนนฺติ อาห ‘‘พหิ ปิฏฺฐิโต ฐปิตตฺตา’’ติฯ อิธ อฏฺฐเปตฺวาติ อิมิสฺสา ธาตุกถาย สรูเปน อวตฺวาฯ ตถา ปกาสิตตฺตาติ มาติกาภาเวน โชติตตฺตาฯ ธมฺมสงฺคณีสีเสน หิ ธมฺมสงฺคณิยํ อาคตมาติกาว คหิตาติฯ เยหิ นเยหิ ธาตุกถาย นิทฺเทโส, เตสุ นเยสุ, เตหิ วิภชิตพฺเพสุ ขนฺธาทีสุ, เตสํ นยานํ ปวตฺติทฺวารลกฺขเณสุ จ อุทฺทิฏฺเฐสุ ธาตุกถาย อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ ยํ อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ วตฺวา ปุน ยถาวุตฺตานํ ขนฺธาทีนํ กุสลาทิวิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ มาติกาย นิกฺเขปวิธิ เวทิตพฺโพฯ

‘‘คาวีติ อยมาหา’’ติ เอตฺถ คาวี-สทฺโท วิย ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ เอตฺถ ปทตฺถวิปลฺลาสการินา อิติ-สทฺเทน อตฺถปทตฺถโก สงฺคหาสงฺคห-สทฺโท สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว วุตฺตตฺตา’’ติฯ เตน อตฺถุทฺธารโต สงฺคหสทฺทํ สํวณฺเณตีติ ทสฺเสติฯ อนิทฺธาริตวิเสโสติ อสงฺคหิตชาติสญฺชาติอาทิวิเสโสฯ สามญฺเญน คเหตพฺพตนฺติ สงฺคหสทฺทาภิเธยฺยตาสามญฺเญน วิญฺญายมาโน วุจฺจมาโน วาฯ น เจตฺถ สามญฺญญฺจ เอกรูปเมวาติ โจทนา กาตพฺพา เภทาเปกฺขตฺตา ตสฺสฯ ยตฺตกา หิ ตสฺส วิเสสา, ตทเปกฺขเมว ตนฺติฯ ‘‘อตฺตโน ชาติยา’’ติ วิญฺญายติ ยถา ‘‘มตฺเตยฺยา’’ติ วุตฺเต อตฺตโน มาตุ หิตาติฯ

ธมฺมวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวาติ สงฺคหิตตาทินา ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมานํ วิเสสนํ อกตฺวาฯ สามญฺเญนาติ อวิเสเสนฯ ธมฺมานนฺติ ขนฺธาทิธมฺมานํฯ

อวเสสา นิทฺธาเรตฺวาติ ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติอาทิกา อวเสสา ทฺวาทสปิ ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิเสสํ นิทฺธาเรตฺวา ธมฺมานํ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยอุทฺเทสาติ โยชนาฯ นนุ จ ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติอาทโยปิ ยถาวุตฺตวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวา สามญฺเญน ธมฺมานํ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยุทฺเทสาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติอาทิฯ ยสฺส อตฺโถ ญายติ, สทฺโท จ น ปยุชฺชติ, โส โลโปติ เวทิตพฺโพ, อาวุตฺติอาทิวเสน วา อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ เตนาติ ลุตฺตนิทฺทิฏฺเฐน อสงฺคหิต-สทฺเทนฯ สงฺคหิตวิเสสวิสิฏฺโฐติ จกฺขายตเนน ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺโฐ, เตน โสตายตนาทิภาเวน อสงฺคหิโต โสตปสาทาทิโก โย รุปฺปนสภาโว ธมฺมวิเสโสฯ ตนฺนิสฺสิโต ตํ ธมฺมวิเสสํ นิสฺสาย ลพฺภมาโนฯ ‘‘เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป.… จตูหิ ขนฺเธหิ อสงฺคหิตา’’ติอาทินา อสงฺคหิตตาสงฺขาโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย ปรโต ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิยมาโน อิธ อุทฺทิฏฺโฐ โหติฯ วิเสสเน กรณวจนนฺติ อิมินา ตสฺส ธมฺมสฺส ยถาวุตฺตสงฺคหิตตาวิเสสวิสิฏฺฐตํเยว วิภาเวติฯ เอวเมเต ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมวิเสสํ นิทฺธาเรตฺวา ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนนยุทฺเทสา ปวตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

นนุ จ ‘‘สงฺคหิเตน อสงฺคหิต’’นฺติ เอตฺตาวตาปิ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ? น ลพฺภติ ตสฺส ธมฺมมตฺตทีปนโตฯ นยุทฺเทโส เหโส, น ธมฺมุทฺเทโสฯ ตถา หิ ปาฬิยํ สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทนิทฺเทเส ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตน…เป.… ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา’’ติ วตฺวา ‘‘เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป.… อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 171) ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ อฏฺฐหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ ทุติยํ อสงฺคหิตปทํ คหิตํฯ อญฺญถา ‘‘จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, เต ธมฺมา อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตา, ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตาฯ เต กตเม’’อิจฺเจว นิทฺทิสิตพฺพํ สิยาฯ

เอส นโยติ อติเทเสน ทสฺสิตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เตสุปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตติยปเทนาติ ลุตฺตนิทฺเทเสน คเหตพฺพนฺติ วุตฺตปทํ สนฺธายาหฯ กตฺตุอตฺเถ กรณนิทฺเทโส สงฺคหิตาสงฺคหิเตหิ เตหิ ธมฺเมหิ ธมฺมานํ สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาย วุตฺตตฺตาฯ

ตถา หิ ตตฺถ ปาฬิยํ ‘‘เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา’’ติ ธมฺมมุเขเนว สงฺคหิตตาสงฺคหิตตา วุตฺตาฯ ทุติยตติเยสุ ปน สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาตวิเสสนทฺวาเรน ธมฺมานํ อสงฺคหิตตาสงฺคหิตตา วุตฺตาติ ตตฺถ ‘‘วิเสสเน กรณวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ หิ…เป.… ธมฺมนฺตรสฺสา’’ติฯ ตตฺถ สภาวนฺตเรนาติ สงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาเตน สภาวนฺตเรน ปการนฺตเรนฯ สภาวนฺตรสฺสาติ อสงฺคหิตตาสงฺคหิตตาสงฺขาตสฺส สภาวนฺตรสฺสฯ เอเตสูติ จตุตฺถปญฺจเมสุฯ ธมฺมนฺตเรนาติ อญฺญธมฺเมนฯ ธมฺมนฺตรสฺสาติ ตโต อญฺญสฺส ธมฺมสฺส วิเสสนํ กตํฯ ตตฺถ หิ อนฺตเรน ปการวิเสสามสนํ ธมฺเมเนว ธมฺโม วิเสสิโตติฯ อาทิปเทเนวาติ ‘‘สงฺคหิเตนา’’ติอาทินา วุตฺเตน ปฐมปเทเนวฯ อิตเรหีติ ‘‘สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทินา วุตฺเตหิ ทุติยตติยปเทหิฯ เอตฺถาติ เอกาทสมาทีสุ จตูสุฯ ทุติยตติเยสุ วิย วิเสสเน เอว กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, น จตุตฺถปญฺจเมสุ วิย กตฺตุอตฺเถติ อธิปฺปาโยฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานนฺติอาทินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ

วิวิธกปฺปนโตติ วิวิธํ พหุธา กปฺปนโต, สงฺคหาสงฺคหานํ วิสุํ สห จ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาวกปฺปนโตติ อตฺโถฯ ตํ ปน วิกปฺปนํ วุตฺตากาเรน วิภชนํ โหตีติ อาห ‘‘วิภาคโตติ อตฺโถ’’ติฯ สนฺนิฏฺฐานลกฺขเณน อธิโมกฺเขน สมฺปยุตฺตธมฺมา อารมฺมเณ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติยา สนฺนิฏฺฐานวเสน วุตฺตธมฺมาฯ เต จ เตหิ สทฺธิํ ตทวสิฏฺเฐ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวิจิกิจฺฉาสหคตธมฺเม จ สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘สนฺนิฏฺฐานวเสน วุตฺตา จ สพฺเพ จ จิตฺตุปฺปาทา สนฺนิฏฺฐานวเสน วุตฺตสพฺพจิตฺตุปฺปาทา’’ติฯ อิตเรติ ผสฺสาทโยฯ สพฺเพสนฺติ เอกูนนวุติยา จิตฺตุปฺปาทานํฯ ปริคฺคเหตพฺพาติ สงฺคหาทิวเสน ปริคฺคณฺหิตพฺพาฯ มหาวิสเยน อธิโมกฺเขนฯ อญฺเญสนฺติ วิตกฺกาทีนํฯ วจนํ สนฺธายาติ ‘‘อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข, โส สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ’’ติ ธมฺมสงฺคหวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. เยวาปนกวณฺณนา) ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อธิโมกฺโข, อธิโมกฺขปจฺจยา ภโว’’ติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค จ อาคตํ วจนํ สนฺธายฯ อตฺเถ สตีติ ‘‘สนฺนิฏฺฐาน…เป.… สาธารณโต’’ติ เอวมตฺเถ วุจฺจมาเนฯ วตฺตพฺเพสูติ สงฺคหาทิปริคฺคหตฺถํ วตฺตพฺเพสุฯ วุตฺตา ผสฺสาทโย มนสิการปริโยสานาฯ

ตาทิสสฺสาติ ผสฺสาทิสทิสสฺส สาธารณสฺส อธิโมกฺขสทิสสฺส อสาธารณสฺส อญฺญสฺส ธมฺมสฺส อภาวาฯ

นนุ ชีวิตินฺทฺริยจิตฺตฏฺฐิติโยปิ สาธารณาติ? สจฺจํ สาธารณา, อตฺถิ ปน วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ ปนา’’ติอาทิฯ อสมาธิสภาวา พลภาวํ อปฺปตฺตา สามญฺญสทฺเทเนว วตฺตพฺพาติ โยชนาฯ สามญฺญวิเสสสทฺเทหิ จาติ สามญฺญวิเสสสทฺเทหิ วตฺตพฺพา จ สมาธิสภาวา จิตฺเตกคฺคตาฯ วิเสสสทฺทวจนียํ อญฺญนฺติ พลปฺปตฺตสมาธิโต อญฺญํ สามญฺญสทฺเทน พฺยาเปตพฺพํ, วิเสสสทฺเทน จ นิวตฺเตตพฺพํ นตฺถิ สมาธิสภาวาย เอว จิตฺเตกคฺคตาย คหิตตฺตาฯ น อญฺญพฺยาปกนิวตฺตโก สามญฺญวิเสโส อนญฺญ…เป.… วิเสโส , ตสฺส ทีปนโตฯ ตสฺเสว ธมฺมสฺสาติ ตสฺเสว พลปฺปตฺตสมาธิธมฺมสฺสฯ เภททีปเกหีติ วิเสสทีปเกหิ สมาธิพลาทิวจเนหิ วตฺตพฺพาฯ วุตฺตลกฺขณา อนญฺญพฺยาปกนิวตฺตกสามญฺญวิเสสทีปนา สทฺทาฯ ตโต วิปรีเตหิ อญฺญํ พฺยาเปตพฺพํ นิวตฺเตตพฺพญฺจ คเหตฺวา ปวตฺเตหิ สามญฺญวิเสสสทฺเทเหว น สุขาทิสภาวา เวทนา วิย วตฺตพฺพาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อสมาธิสภาวา สมาธิสภาวาติ ทฺเวธา ภินฺทิตฺวา คหิตา จิตฺเตกคฺคตา, ตสฺมาฯ อสมาธิสภาวเมว ปกาเสยฺย วิเสสสทฺทนิรเปกฺขํ ปวตฺตมานตฺตาฯ อิตโรติ สมาธิพลาทิโก วิเสสสทฺโทฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อพฺภนฺตรมาติกุทฺเทเส, สาธารเณ ผสฺสาทิเก, มหาวิสเย วา อธิโมกฺเข อุทฺทิสิยมาเนฯ นนุ จ อภินฺทิตฺวา คยฺหมานา จิตฺเตกคฺคตา เวทนา วิย สาธารณา โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อภินฺนาปิ วา’’ติอาทิฯ ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ จิตฺเตกคฺคตา อวิสาหฏมานสตา (ธ. ส. 11, 15)ฯ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิตี’’ติ (ธ. ส. 19) วจนโต สมาธิชีวิตินฺทฺริยานํ อญฺญธมฺมนิสฺสเยน วตฺตพฺพตา เวทิตพฺพาฯ น อรหตีติ อิธ อุทฺเทสํ น อรหติ สมุเขเนว วตฺตพฺเพสุ ผสฺสาทีสุ อุทฺทิสิยมาเนสูติ อตฺโถฯ

มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นิทฺเทสวณฺณนา

1. ปฐมนโย สงฺคหาสงฺคหปทวณฺณนา