1. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[1] ปจฺจนีกธมฺมานํ ฌาปนฏฺเฐน ฌานํ, ตโต สุฏฺฐุ วิมุจฺจนฏฺเฐน วิโมกฺโขติ นิปฺปริยาเยน ฌานงฺคาเนว วิโมกฺโขติ อฏฺฐกถาอธิปฺปาโยฯ ฏีกากาเรน ปน ‘‘อภิภายตนํ วิย สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ วิโมกฺโข’’ติ มญฺญมาเนน ‘‘อธิปฺปาเยนาหา’’ติ วุตฺตํฯ ฌานธมฺมา หิ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธิํเยว ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจนฺติ, น วินา, ตถา อภิรติวเสน อารมฺมเณ นิราสงฺกปฺปวตฺติปีติ อธิปฺปาโยฯ ยถา วา ฌานงฺคานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจยภาวโต สวิเสโส ฌานปริยาโย, เอวํ วิโมกฺขกิจฺจโยคโต เตสํ สวิเสโส วิโมกฺขปริยาโย, ตทุปจาเรน สมฺปยุตฺตานํ เวทิตพฺโพฯ ปฐมํ สมงฺคิภาวตฺถนฺติ ปฏิลาภํ สนฺธายาหฯ ‘‘ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ‘‘เยน หิ สทฺธิํ…เป.… ปฏิลทฺธา นาม โหนฺตี’’ติ เตหิ สาเธตพฺพสหชาตาทิปจฺจยลาโภเยเวตฺถ ปฏิลาโภ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ผสฺโส ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตํ อารมฺมณํ ผุสตีติ วุจฺจติ, เอวํ สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ตํสภาวตฺตาติ อาห ‘‘สมฺผสฺเสน ผุสนตฺถ’’นฺติฯ ตสฺส ‘‘วิวรตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อิตเรหีติ อุปจารมฺปีติอาทินา อุปจารปุริมปฺปนาปรปฺปนานํ ปฏิลาภการณนฺติ วจเนหิฯ อิตเร การณตฺเถติ ‘‘อุปจาเรน…เป.… ผุสติเยวา’’ติ วุตฺเต การณตฺถทีปเก อตฺเถฯ ผุสติ ผลํ อธิคจฺฉติ เอตายาติ การณภาวสฺส ผุสนาปริยาโย เวทิตพฺโพฯ

ปฐมตฺถเมวาติ สมงฺคิภาวตฺถเมวฯ ตานิ องฺคานีติ อิมินา ฌานโกฏฺฐาสภาเวน วุตฺตธมฺมาเยว คหิตา, น ผสฺสปญฺจมกอินฺทฺริยฏฺฐกาทิภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘เสสา…เป.… สงฺคหิตานี’’ติฯ เอวํ สตีติ สุขสงฺขาตฌานงฺคโต เวทนาโสมนสฺสินฺทฺริยานํ เสสิตพฺพภาเว สติฯ เอวญฺหิ เนสํ ผสฺสกตา อิตรสฺส ผสฺสิตพฺพตาว สิยาฯ เตนาห ‘‘สุขสฺส ผุสิตพฺพตฺตา’’ติฯ เวทยิตาธิปเตยฺยฏฺเฐหีติ อารมฺมณานุภวนสงฺขาเตน เวทยิตสภาเวน, ตสฺเสว สาตวิเสสสงฺขาเตน สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตนียภาเวน จฯ อุปนิชฺฌายนภาโวปิ ยถาวุตฺตเวทยิตาธิปเตยฺยฏฺฐวิสิฏฺโฐ โอฬาริกสฺส อารมฺมณสฺส นิชฺฌายนภาโวฯ

อภินฺนสภาโวปิ หิ ธมฺโม ปุริมวิสิฏฺฐปจฺจยวิเสสสมฺภเวน วิเสเสน ภินฺนากาโร หุตฺวา วิสิฏฺฐผลภาวํ อาปชฺชติฯ ยเถกํเยว กมฺมํ จกฺขาทินิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เวทยิตา…เป.… วุตฺตตฺตา’’ติฯ องฺคานีติ นายํ ตปฺปรภาเวน พหุวจนนิทฺเทโส อนนฺตภาวโต, เกวลญฺจ องฺคานํ พหุตฺตา พหุวจนํ, เตน กิํ สิทฺธํ? ปจฺเจกมฺปิ โยชนา สิทฺธา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺเจกมฺปิ โยชนา กาตพฺพา’’ติฯ ยทิ ‘‘สุขํ ฐเปตฺวา’’ติ โยชนายํ เสสา ตโย ขนฺธา โหนฺติ, เสสา ตโย, จตฺตาโร จ ขนฺธา โหนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? น, จตูสุ ติณฺณํ อนฺโตคธตฺตาฯ เตนาห ‘‘สพฺพโยชนา…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

[2] อสมยวิโมกฺเขนาติ เหฏฺฐามคฺควิโมกฺเขนฯ โส หิ โลกิยวิโมกฺโข วิย อธิคมวฬญฺชนตฺถํ ปกปฺเปตพฺพสมยวิเสสาภาวโต เอวํ วุตฺโตฯ อคฺคมคฺควิโมกฺโข ปน เอกจฺจาสววิมุตฺติวจนโต อิธ นาธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติฯ เอกจฺเจหิ อาสเวหิ วิมุตฺโตติ ทิฏฺฐาสวาทีหิ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺโตฯ อสมย…เป.… ลาเภนาติ ยถาวุตฺตอสมยวิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตสฺส อธิคเมนฯ ตโต เอว สาติสเยน, เอกจฺเจหิ กามาสเวหิ วิมุตฺโต วิกฺขมฺภนวเสนาติ อตฺโถฯ โส เอว เอกจฺจสมยวิโมกฺขลาภี ยถาวุตฺโต สมยวิมุตฺโต อสมยวิโมกฺขวิเสสสฺส วเสน สมยวิโมกฺขปญฺญตฺติยา อธิปฺเปตตฺตาฯ โสติ อสมยวิโมกฺขูปนิสฺสยสมยวิโมกฺขลาภีฯ เตน สาติสเยน สมยวิโมกฺเขนฯ ตถาวิมุตฺโตว โหตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ตถาวิมุตฺโต โหติ, ตสฺมา สมยวิมุตฺตปญฺญตฺติํ ลทฺธุํ อรหตีติ ปริญฺญาตตฺถํ เหตุนา ปติฏฺฐาเปติฯ พฺยติเรกมุเขนปิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ปุถุชฺชโน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมุทาจารภาวโตติ สมุทาจารสฺส สมฺภวโตฯ โสติ ฌานลาภี ปุถุชฺชโนฯ

ยทิ ปุนราวตฺตกธมฺมตาย ปุถุชฺชโน สมยวิมุตฺโตติ น วุตฺโต, ตทภาวโต กสฺมา อรหา ตถา น วุตฺโตติ อาห ‘‘อรหโต ปนา’’ติอาทิฯ ตทการณภาวนฺติ เตสํ วิโมกฺขานํ, ตสฺส วา สมยวิมุตฺติภาวสฺส อการณภาวํฯ สพฺโพติ สุกฺขวิปสฺสโกปิ สมถยานิโกปิ อฏฺฐวิโมกฺขลาภีปิ ฯ พหิอพฺภนฺตรภาวา อเปกฺขาสิทฺธา, วตฺตุ อธิปฺปายวเสน คเหตพฺพรูปา จาติ อาห ‘‘พาหิรานนฺติ โลกุตฺตรโต พหิภูตาน’’นฺติฯ

[3] รูปโต อญฺญํ น รูปนฺติ ตตฺถ รูปปฏิภาคํ กสิณรูปาทิ รูป-สทฺเทน คหิตนฺติ ตทญฺญํ ปฐมตติยารุปฺปวิสยมตฺตํ อรูปกฺขนฺธนิพฺพานวินิมุตฺตํ อรูป-สทฺเทน คหิตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิปกฺขภูเตหิ กิเลสโจเรหิ อมูสิตพฺพํ ฌานเมว จิตฺตมญฺชูสํฯ สมาธินฺติ วา สมาธิสีเสน ฌานเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[4] อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทนาติ เอตฺถ อนาคามิโน อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อสกฺกจฺจอสาตจฺจกิริยาทินาฯ ขีณาสวสฺส ปน ตาทิเสน ปมาทปติรูปเกน, ตาทิสาย วา อสกฺกจฺจกิริยายฯ สา จสฺส อุสฺสุกฺกาภาวโต เวทิตพฺพาฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา หิ เต อุตฺตมปุริสาฯ สมเยน สมยนฺติ สมเย สมเยฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ อุปโยควจนญฺจฯ อนิปฺผตฺติโตติ สมาปชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยโตฯ อสฺสาติ ‘‘เตสญฺหี’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อิมสฺส อฏฺฐกถาวจนสฺสฯ เตนาติ ยถาภเตน สุตฺเตนฯ

[5] เยนาธิปฺปาเยน ‘‘ธมฺเมหี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ, ตํ วิวรนฺโต ‘‘อิธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิธาติ ‘‘ปริหานธมฺโม อปริหานธมฺโม’’ติ เอตสฺมิํ ปททฺวเยฯ ตตฺถาติ ‘‘กุปฺปธมฺโม อกุปฺปธมฺโม’’ติ ปททฺวเยฯ สติ วจนนานตฺเต อตฺเถว วจนตฺถนานตฺตนฺติ อาห ‘‘วจนตฺถนานตฺตมตฺเตน วา’’ติฯ วจนตฺถคฺคหณมุเขน คเหตพฺพสฺส ปน วิภาวนตฺถสฺส นตฺเถตฺถ นานตฺตํ, ยโต เตสํ ปริยายนฺตรตาสิทฺธิฯ

[7-8] สมาปตฺติเจตนาติ ยาย เจตนาย สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตติ สมาปชฺชติ จฯ เตนาห ‘‘ตทายูหนา’’ติฯ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา สตีติ กตฺวา อาห ‘‘อนุรกฺขณา…เป.… สตี’’ติฯ เตนาห ‘‘เอการกฺโข สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติฯ ตถา หิ สา ‘‘กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสตี’’ติ วุตฺตาฯ

[11] อคฺคมคฺคฏฺโฐปิ อิตรมคฺคฏฺฐา วิย อนุปจฺฉินฺนภยตฺตา ภยูปรตโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ จ…เป.… ภยูปรโต’’ติฯ

[12] เกจีติ ติเหตุกปฏิสนฺธิเก มนฺทพุทฺธิเก สนฺธายาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุปฺปญฺญาติ อิมินา คยฺหนฺตี’’ติฯ ทุพฺพลา ปญฺญา เยสํ เต ทุปฺปญฺญาติฯ

[14] อนิยตธมฺมสมนฺนาคตสฺเสว ปจฺจยวิเสเสน นิยตธมฺมปฏิลาโภติ อาห ‘‘ยตฺถ…เป.… โหนฺตี’’ติฯ ตทภาวาติ นิยตานิยตโวมิสฺสาย ปวตฺติยา อภาวาฯ

[16] ปริยาทิยิตพฺพานีติ ปริยาทเกน มคฺเคน เขเปตพฺพานิฯ ตณฺหาทีนํ ปลิพุธนาทิกิริยาย มตฺถกปฺปตฺติยา สีสภาโว เวทิตพฺโพ, นิพฺพานสฺส ปน วิสงฺขารภาวโต สงฺขารสีสตาฯ เตนาห ‘‘สงฺขารวิเวกภูโต นิโรโธ’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘สงฺขารสีสํ นิโรธสมาปตฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปญฺญตฺติมตฺตสฺส สีสภาวานุปปตฺติโต ตทุทฺธญฺจ สงฺขารปฺปวตฺติสพฺภาวโตฯ สห วิยาติ เอกชฺฌํ วิยฯ เอเตน สม-สทฺทสฺส อตฺถมาหฯ สหตฺโถ เหส สม-สทฺโทฯ สํสิทฺธิทสฺสเนนาติ สํสิทฺธิยา นิฏฺฐานสฺส อุปรมสฺส ทสฺสเนนฯ

อิธาติ อิมิสฺสา ปุคฺคลปญฺญตฺติปาฬิยา, อิมิสฺสา วา ตทฏฺฐกถายฯ กิเลสปวตฺตสีสานนฺติ กิเลสสีสปวตฺตสีสานํฯ เตสุ หิ คหิเตสุ อิตรมฺปิ ปริยาทิยิตพฺพํ กิเลสภาเวน ปริยาทิยิตพฺพตาสามญฺเญน จ คหิตเมว โหตีติ กิเลสวฏฺฏปริยาทาเนน มคฺคสฺส อิตรวฏฺฏานมฺปิ ปริยาทิยนํฯ วฏฺฏุปจฺเฉทเกน มคฺเคเนว หิ ชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อนวเสสโต นิรุชฺฌตีติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปวตฺตสีสํ วิสุํ คหิตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปวตฺตสีสมฺปี’’ติอาทิฯ โอธิโส จ อโนธิโส จ กิเลสปริยาทาเน สติ สิชฺฌมานา ปจฺจเวกฺขณวารา เตน นิปฺผาเทตพฺพาติ วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘กิเลสปริยาทานสฺเสว วารา’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อาคเมน สาเธนฺโต ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติอาทิมาหฯ จุติจิตฺเตน โหตีติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส กิเลสปริยาทานสมาปนภูตสฺส ปจฺจเวกฺขณวารสฺส จุติจิตฺเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตสฺมา จุติจิตฺเตน ปริจฺเฉทเกน ปริจฺฉินฺนํ โหตีติ อตฺโถฯ

[17] ติฏฺเฐยฺยาติ น อุปคจฺเฉยฺยฯ ฐานญฺหิ คตินิวตฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นปฺปวตฺเตยฺยา’’ติฯ

[18] ปยิรุปาสนาย พหูปการตฺตา ปยิรุปาสิตพฺพตฺตาฯ

[20] อคฺควิชฺชา ยสฺส อนธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส โหติ, โส เจ ปจฺฉา วิชฺชาทฺวยํ อธิคจฺฉติ, ตสฺส ปฐมํ อธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส วิย อเตวิชฺชตาภาวา ยทิปิ นิปฺปริยายตา เตวิชฺชตา, ปฐมํ อธิคตวิชฺชาทฺวยสฺส ปน สา สวิเสสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาย กตกิจฺจตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อคฺควิชฺชาติ อาสวกฺขยญาณํ, อคฺคมคฺคญาณเมว วา เวทิตพฺพํฯ สา จ เตวิชฺชตาติ โยชนาฯ

[22] ตตฺเถวาติ สจฺจาภิสมฺโพเธ เอวฯ

[24] ตนฺติ นิโรธสมาปตฺติลาภิโน อุภโตภาควิมุตฺตตาวจนํฯ วุตฺตลกฺขณูปปตฺติโกติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ เอวํ วุตฺตลกฺขเณน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต สมนฺนาคโตฯ เอเสว นโยติ ยถา จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต นิโรธโต จ วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺตานํ วเสน ปญฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา วุตฺตา, ตถา เสกฺขภาวํ ปตฺตานํ วเสน ปญฺจ กายสกฺขิโน โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

ทสฺสนการณาติ อิมินา ‘‘ทิสฺวา’’ติ เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท เหตุอตฺโถติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุฯ ทสฺสเน สติ ปริกฺขโย, นาสตีติ อาห ‘‘ทสฺสนายตฺตปริกฺขยตฺตา’’ติฯ ปุริมกิริยาติ อาสวานํ ขยกิริยาย ปุริมกิริยาฯ สมานกาลตฺเตปิ หิ การณกิริยา ผลกิริยาย ปุริมสิทฺธา วิย โวหรียติฯ ตโต นามกายโต มุจฺจนโตฯ ยโต หิ เยน มุจฺจิตพฺพํ, ตํ นิสฺสิโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นามนิสฺสิตโก’’ติฯ ตสฺสาติ กายทฺวยวิมุตฺติยา อุภโตภาควิมุตฺตภาวสฺสฯ อรูปโลเก หิ ฐิตารหนฺตวเสนายมตฺโถ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สุตฺเต หี’’ติอาทิฯ

ทฺวีหิ ภาเคหีติ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทภาเคหิฯ ทฺเว วาเรติ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺทนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํฯ กิเลเสหิ วิมุตฺโตติ อิทํ ปฐมตติยวาทานํ วเสน วุตฺตํ, อิตรํ ทุติยวาทสฺสฯ อรูปชฺฌานํ ยทิปิ รูปสญฺญาทีหิ วิมุตฺตํ ตํสมติกฺกมาทินา ปตฺตพฺพตฺตา, ปวตฺตินิวารเกหิ ปน กามจฺฉนฺทาทีหิเยวสฺส วิมุตฺติ สาติสยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นีวรณสงฺขาตนามกายโต วิมุตฺต’’นฺติ อาหฯ

ยญฺจาปิ อรูปชฺฌานํ รูปโลเก วิเวกฏฺฐตาวเสนปิ รูปกายโต วิมุตฺตํ, ตํ ปน รูปปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภเนเนว โหตีติ วิกฺขมฺภนเมว ปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘รูปตณฺหาวิกฺขมฺภเนน รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา’’ติฯ เอกเทเสน อุภโตภาควิมุตฺตํ นาม โหติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา อภาวาฯ

[25] ‘‘สตฺติสโย’’ติ วิย สมุทาเย ปวตฺโต โวหาโร อวยเวปิ ทิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐวิโมกฺเขกเทเสน…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ

[26] ผุฏฺฐานนฺติ ผสฺสิตานํ, อธิคตานนฺติ อตฺโถฯ อนฺโตติ อนฺตสทิโส ผสฺสนาย ปรกาโลฯ ตทนนฺตโร หิ ตปฺปริโยสาโน วิย โหตีติฯ กาลวิสโย จายํ อนฺต-สทฺโท, น ปน กาลตฺโถฯ เตนาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติฯ นามกาเยกเทสโตติ นีวรณสงฺขาตนามกาเยกเทสโตฯ อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ วิพนฺธวิกฺขมฺภเนน อาโลจเน ปกาสเน สมตฺถสฺส ญาณจกฺขุโน อธิฏฺฐานสมุปฺปาทนโตฯ น ตุ วิมุตฺโตติ วิมุตฺโตติ น วุจฺจเตวฯ

[28] อิมํ ปน นยนฺติ ‘‘อปิจ เตส’’นฺติอาทินา อาคตวิธิํฯ เยน วิเสเสนาติ เยน การณวิเสเสนฯ โสติ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสทฺธาวิมุตฺตานํ ยถาวุตฺโต ปญฺญาย วิเสโสฯ ปฏิกฺเขโป กโต การณสฺส อวิภาวิตตฺตาฯ อุภโตภาควิมุตฺโต วิย, ปญฺญาวิมุตฺโต วิย วา สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส สาวเสสวิมุตฺติยมฺปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส วิย ปญฺญาย สาติสยาย อภาวโต สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อิทํ อาคมนวเสน สทฺธาย อธิกภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, มคฺคาธิคมโต ปนสฺส ปจฺจกฺขเมว ญาณทสฺสนํฯ

[31] ‘‘โสโตติ อริยมคฺคสฺส นาม’’นฺติ นิปฺปริยาเยน ตํสมงฺคี โสตาปนฺโนติ อธิปฺปาเยน โจทโก ‘‘อปิ-สทฺโท กสฺมา วุตฺโต’’ติ โจทนํ อุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ อิตโร ‘‘นาปนฺน’’นฺติอาทินา ปริหรติฯ สมนฺนาคโต เอว นาม โลกุตฺตรธมฺมานํ อกุปฺปสภาวตฺตาฯ อิตเรหีติ ทุติยมคฺคฏฺฐาทีหิฯ โส เอวาติ ปฐมผลฏฺโฐ เอวฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเสฯ

โสตํ วา อริยมคฺคํ อาทิโต ปนฺโน อธิคโตติ โสตาปนฺโนติ วุจฺจมาเน ทุติยมคฺคฏฺฐาทีนํ นตฺเถว โสตาปนฺนภาวาปตฺติฯ สุตฺเต ปน โสตํ อริยมคฺคํ อาทิโต มริยาทํ อมุญฺจิตฺวาว ปนฺโน ปฏิปชฺชตีติ กตฺวา มคฺคสมงฺคี ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วุตฺโตฯ ปริยาเยน อิตโรปิ ตสฺส อปริหานธมฺมตฺตา โสตาปนฺโนติ เวทิตพฺพํฯ ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณาย สมุทยสจฺจํ วิย ทุกฺขสจฺจมฺปิ ปจฺจเวกฺขิตํ โหติ สจฺจทฺวยปริยาปนฺนตฺตา กิเลสานนฺติ อาห ‘‘จตุสจฺจปจฺจเวกฺขณาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน ผลปจฺจเวกฺขณอุปริมคฺคผลธมฺเม จ สงฺคณฺหาติฯ

[32] มหากุลเมวาติ อุฬารกุลเมว วุจฺจติ ‘‘กุลีโน กุลปุตฺโต’’ติอาทีสุ วิยฯ

[33] สชฺฌานโก อปริหีนชฺฌาโน กาลกโต พฺรหฺมโลกูปโค หุตฺวา วฏฺฏชฺฌาสโย เจ, อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพายตีติ อาห ‘‘อนาคามิสภาโค’’ติฯ ยโต โส ฌานานาคามีติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘อนาวตฺติธมฺโม’’ติฯ

[36] ปรโยเค ตฺวา-สทฺโท ตทนฺโต หุตฺวา ‘‘ปรสทฺทโยเค’’ติ วุตฺโต, อปฺปตฺวาติ วุตฺตํ โหตีติ ‘‘อปฺปตฺตํ หุตฺวา’’ติ อิมินา วุจฺจติฯ

[37] เตนาติ ‘‘อุปหจฺจา’’ติ ปเทนฯ นนุ จ เวมชฺฌาติกฺกโม ‘‘อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌ’’นฺติ อิมินา ปกาสิโต โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[40] ตณฺหาวฏฺฏโสตา ตณฺหาวฏฺฏพนฺธาฯ ตสฺสาติ โสตสฺสฯ สมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํฯ อุทฺธํโสตสฺส อุปริภวูปคตา เอกํสิกาติ อาห ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา คนฺตฺวา’’ติฯ ตสฺสาติ อุทฺธํโสตสฺสฯ ตตฺถาติ อวิเหสุฯ ลหุสาลหุสคติกาติ ลหุกาลหุกายุคติกา, ลหุกาลหุกญาณคติกา วาฯ อุปฺปชฺชิตฺวาว นิพฺพายนกาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อากาสํ ลงฺฆิตฺวา นิพฺพายตี’’ติอาทินา วุตฺตา ติสฺโส อุปมา สงฺคณฺหาติฯ อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายีหิ อธิมตฺตตา, อุทฺธํโสตโต อนธิมตฺตตา จ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ น เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ เต เอวาติ อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายิอุทฺธํโสตา เอวฯ ยทิ เอวํ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ อุปมาวจเนน ตโต มหนฺตตเรหิ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตโต มหนฺต…เป.… ทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ

เตนาติ ‘‘โน จสฺส, โน จ เม สิยา’’ติ วจเนนฯ เตนาติ วา ยถาวุตฺเตน ตสฺส อตฺถวจเนนฯ อิมสฺส ทุกฺขสฺสาติ อิมสฺส สมฺปติ วตฺตมานสฺส วิญฺญาณาทิทุกฺขสฺสฯ อุทยทสฺสนํ ญาณํฯ จตูหิปีติ ‘‘โน จสฺสา’’ติ จตูหิ ปเทหิฯ ยํ อตฺถีติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ฯ เตนาห ‘‘ภูตนฺติ สสภาว’’นฺติ, ภูตนฺติ ขนฺธปญฺจกนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสถา’’ติฯ วิวฏฺฏมานโส วิวิจฺจมานหทโย ตณฺหาทิโสตโต นิวตฺตชฺฌาสโยฯ อุเปกฺขโก โหตีติ จตฺตภริโย วิย ปุริโส ภยํ นนฺทิญฺจ ปหาย อุทาสิโน โหติฯ

อวิสิฏฺเฐติ หีเนฯ วิสิฏฺเฐติ อุตฺตเมฯ ‘‘ภเว’’ติ วตฺวา ‘‘สมฺภเว’’ติ วุจฺจมานํ อวุตฺตวาจกํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติอาทิมาหฯ ภูตเมว วุจฺจตีติ ยํ ภูตนฺติ วุจฺจติ, ตเทว ภโวติ จ วุจฺจติ, ภวติ อโหสีติ วาฯ สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโวฯ ตทาหาโร ตสฺส ภวสฺส ปจฺจโยฯ อนุกฺกเมน มคฺคปญฺญายาติ วิปสฺสนานุกฺกเมน ลทฺธาย อริยมคฺคปญฺญายฯ เตนาติ เสกฺเขนฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[63] กสฺสจีติ กสฺสจิปิฯ กถญฺจีติ เกนจิ ปกาเรน, วิกฺขมฺภนมตฺเตนาปีติ วุตฺตํ โหติฯ อชฺฌตฺตคฺคหณสฺสาติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตคฺคาหสฺสฯ

[83] ปุริมคฺคหิตนฺติ ‘‘กริสฺสติ เม’’ติอาทินา จิตฺเตน ปฐมํ คหิตํฯ ตํ กตนฺติ ตํ ตาทิสํ อุปการํฯ ปุญฺญผลํ อุปชีวนฺโต กตญฺญุปกฺเข ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ ‘‘ปุญฺญผลํ อนุปชีวนฺโต’’ติฯ

[90] คุณปาริปูริยา ปริปุณฺโณ ยาวทตฺโถ อิธ ติตฺโตติ อาห ‘‘นิฏฺฐิตกิจฺจตาย นิรุสฺสุกฺโก’’ติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ