เมนู

ปุคฺคลปญฺญตฺติปกรณ-อนุฏีกา

1. มาติกาวณฺณนา

[1] ‘‘ธาตุกถํ เทสยิตฺวา อนนฺตรํ ตสฺส อาห ปุคฺคลปญฺญตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ตตฺถ การณํ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย วิภาเวนฺโต ‘‘ธมฺมสงฺคเห’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยทิปิ ธมฺมสงฺคเห ผสฺสาทีนํ ปถวีอาทีนญฺจ ธมฺมานํ นานานยวิจิตฺโต อนุปทวิภาโคปิ กโต, น สงฺคโห เอว, โส ปน เตสํ กุสลตฺติกาทิเหตุทุกาทิติกทุเกหิ สงฺคหสนฺทสฺสนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมสงฺคเห ติกทุกาทิวเสน สงฺคหิตานํ ธมฺมาน’’นฺติฯ เตเนว หิ ตํ ปกรณํ ‘‘ธมฺมสงฺคโห’’ติ สมญฺญํ ลภิฯ กามญฺจ ธมฺมสงฺคเหปิ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 58) ขนฺธาทิวิภาโค ทสฺสิโต, โส ปน น ตถา สาติสโย, ยถา วิภงฺคปกรเณติ สาติสยํ ตํ คเหตฺวา อาห ‘‘วิภงฺเค ขนฺธาทิวิภาคํ ทสฺเสตฺวา’’ติ, ยโต ตํ ‘‘วิภงฺโค’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ธาตุกถายาติ อาธาเร ภุมฺมํ, ตถา ‘‘ธมฺมสงฺคเห วิภงฺเค’’ติ เอตฺถาปิฯ อาธาโร หิ สงฺคหณวิภชนปฺปเภทวจนสงฺขาตานํ อวยวกิริยานํ ตํสมุทายภูตานิ ปกรณานิ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ กรณวจนํ วา เอตํ, ธาตุกถาย กรณภูตายาติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ อภิญฺเญยฺยธมฺเม เทเสนฺโต เทสนากุสโล ภควา ติกทุกวเสน ตาว เนสํ สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมสงฺคณิํ เทเสตฺวา สงฺคหปุพฺพกตฺตา วิภาคสฺส ตทนนฺตรํ ขนฺธาทิวเสน วิภาคํ ทสฺเสนฺโต วิภงฺคํ เทเสสิฯ ปุน ยถาวุตฺตวิภาคสงฺคหยุตฺเต ธมฺเม สงฺคหาสงฺคหาทินยปฺปเภทโต ทสฺเสนฺโต ธาตุกถํ เทเสสิ ตสฺสา อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาสรีรกตฺตาฯ น หิ สกฺกา ขนฺธาทิเก กุสลาทิเก จ วินา สงฺคหาสงฺคหาทินยํ เนตุนฺติฯ เตนาห ‘‘ตถาสงฺคหิตวิภตฺตาน’’นฺติฯ

เอวํ สงฺคหโต วิภาคโต ปเภทโต จ ธมฺมานํ เทสนา ยสฺสา ปญฺญตฺติยา วเสน โหติ, โย จายํ ยถาวุตฺตธมฺมุปาทาโน ปุคฺคลโวหาโร, ตสฺส จ สมยวิมุตฺตาทิวเสน วิภาโค, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ปุคฺคลปญฺญตฺติ เทสิตาติ อิทเมเตสํ จตุนฺนํ ปกรณานํ เทสนานุกฺกมการณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เตสนฺติ ธมฺมานํฯ สภาวโตติ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิสภาวโตฯ อุปาทายาติ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต โปโส’’ติอาทินา ขนฺเธ อุปาทายฯ ปญฺญาปนํ ยาย ตชฺชาอุปาทาทิเภทาย ปญฺญตฺติยา โหติ, ตํ ปญฺญตฺติํฯ ปเภทโตติ ขนฺธาทิสมยวิมุตฺตาทิวิภาคโตฯ ยาย ปญฺญตฺติยา สภาวโต อุปาทาย จ ปญฺญาปนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ธมฺเม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสภาวปญฺญตฺติยาปิ มูลภูตํ อุปาทานํ สภาวธมฺโม เอว, เกวลํ ปน เตสํ ปวตฺติอาการเภทสนฺนิสฺสยโต วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ธมฺเม…เป.… โหตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมาเนติ อิมินา ปพนฺธสนฺนิสฺสยตํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานปญฺญตฺติํ วทติ, อสภาวสมูหวเสนาติ อิมินา เสสปญฺญตฺติํฯ ติสฺโส หิ ปญฺญตฺติโย สนฺตานปญฺญตฺติ สมูหปญฺญตฺติ อวตฺถาวิเสสปญฺญตฺตีติฯ ตตฺถ ปพนฺโธ สนฺตาโนฯ สมุทาโย สมูโหฯ อุปฺปาทาทิโก ทหรภาวาทิโก จ อวตฺถาวิเสโสฯ เตสุ อสภาวคฺคหเณน วินา ปพนฺธสมูหานํ อสภาวตฺเต สิทฺเธ อสภาวสมูหวเสนาติ อสภาวคฺคหณํ ปพนฺธสมูหวินิมุตฺตปญฺญตฺติสนฺทสฺสนตฺถนฺติ เตน อวตฺถาวิเสสปญฺญตฺติยา ปริคฺคโห วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

เตสนฺติ ปุพฺเพ ยํ-สทฺเทน ปรามฏฺฐานํ อินฺทฺริยพทฺธธมฺมานํฯ เตเนวาห ‘‘อญฺเญสญฺจ พาหิรรูปนิพฺพานาน’’นฺติฯ สสภาวสมูหสสภาวปฺปเภทวเสนาติ รูปกฺขนฺธาทิสสภาวสมูหวเสน จกฺขายตนาทิสสภาววิเสสวเสน จฯ ‘‘สสภาวสมูหสภาวเภทวเสนา’’ติ จ ปาโฐฯ ตตฺถ สมูหสภาโวติ สภาวสนฺตานํ อวตฺถาวิเสสวิธุรํ สมูหวเสน ลกฺขณเมวาหฯ ตถา หิ ขนฺธปญฺญตฺติยาปิ สภาวปญฺญตฺติตา วุตฺตาฯ ตายาติ อายตนปญฺญตฺติอาทิปฺปเภทาย สภาวปญฺญตฺติยาฯ วิภตฺตา สภาวปญฺญตฺตีติ ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทินา (ธ. ส. 2) วิภตฺตา ผสฺสาทิสภาวปญฺญตฺติฯ สพฺพาปีติ ปิ-สทฺเทน สภาวธมฺเมสุ สามญฺญวเสน ปวตฺตํ กุสลาทิปญฺญตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ

รูปาทิธมฺมานํ สมูโห สนฺตาเนน ปวตฺตมาโน อวตฺถาวิเสสสหิโต เอกตฺตคฺคหณนิพนฺธโน สตฺโตติ โวหรียตีติ โส สภาวธมฺโม นาม ปน น โหตีติ อาห ‘‘ปุคฺคลปญฺญตฺติ ปน อสภาวปญฺญตฺตี’’ติฯ ตายาติ ปุคฺคลปญฺญตฺติยาฯ ยสฺมา ปน ธมฺมานํ ปพนฺโธ สมูโห จ ธมฺมสนฺนิสฺสิโตติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา ‘‘ปริญฺเญยฺยาทิสภาวธมฺเม อุปาทาย ปวตฺติโต’’ติ วุตฺตํฯ

วิชฺชมานปญฺญตฺติ ปน ‘‘สภาวปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตา, อวิชฺชมานปญฺญตฺติ ‘‘อสภาวปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ สพฺพา ปญฺญตฺติโยติ อุปาทายปญฺญตฺติกิจฺจปญฺญตฺติอาทโย สพฺพา ปญฺญตฺติโยฯ ยทิ สพฺพา ปญฺญตฺติโย อิธ ทสฺสิตา โหนฺติ, กถํ ‘‘ปุคฺคลปญฺญตฺตี’’ติ นามํ ชาตนฺติ อาห ‘‘ขนฺธาทิปญฺญตฺตีสู’’ติอาทิฯ อญฺญตฺถาติ ธมฺมสงฺคหาทีสุฯ เย ธมฺเมติ เย ขนฺธาทิธมฺเมฯ ปญฺญตฺติยา วตฺถุภาเวนาติ ปญฺญาปนสฺส อธิฏฺฐานภาเวนฯ อธิฏฺฐานญฺหิ ปญฺญาเปตพฺพธมฺมา ปญฺญาปนสฺสฯ เอวญฺจ กตฺวา ขนฺธาทีหิ สทฺธิํ ปุคฺคโล คหิโตฯ เย ธมฺเมติ วา เย ปญฺญตฺติธมฺเมฯ ปญฺญาเปตุกาโมติ นิกฺขิปิตุกาโม วตฺถุเภทโต อสงฺกรโต ฐเปตุกาโมฯ ปญฺญตฺติปริจฺเฉทนฺติ จ วตฺถุเภทภินฺนํ ปญฺญตฺติภูตํ ปริจฺเฉทํฯ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สามญฺญปฺปเภทปญฺญาปนาติ สามญฺญภูตานํ วิเสสภูตานญฺจ อตฺถานํ ปญฺญาปนาฯ เตสนฺติ อตฺถ-สทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ ตตฺถาติ ปญฺญาปนาย อตฺถทสฺสนภูเตสุ ทสฺสนาทีสุฯ อิทเมวํนามกนฺติ อิทํ รุปฺปนาทิอตฺถชาตํ อิตฺถนฺนามกํ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทิสมญฺญํฯ ตํตํโกฏฺฐาสิกกรณนฺติ รูปเวทนาทิตํตํอตฺถวิภาคปริยาปนฺนตาปาทนํฯ ตถา สญฺญุปฺปาทานเมวาติ อาห ‘‘โพธนเมว นิกฺขิปนา’’ติฯ โพธนญฺหิ โพธเนยฺยสนฺตาเน โพเธตพฺพสฺส อตฺถสฺส ฐปนนฺติ กตฺวา ‘‘นิกฺขิปนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺญาปนา’’ติอาทินา ภาวสาธเนน วตฺวา สาธนนฺตรามสเนน อตฺถนฺตรปริกปฺปาสงฺกา สิยาติ ตํ นิวาเรตุํ ‘‘โย ปนายํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ ตํตํปญฺญาเปตพฺพธมฺมานํฯ ทสฺสนภูตาย นามปญฺญตฺติยา ทิฏฺฐตาย, ฐปนภูตาย ฐปิตตายฯ ตํนิมิตฺตตนฺติ ตสฺส ทสฺสนสฺส ฐปนสฺส จ นิมิตฺตการณตํฯ นิมิตฺตญฺหิ กตฺตุภาเวน โวหรียติ ยถา ‘‘ภิกฺขา วาเสตี’’ติ, ‘‘อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานี’’ติ จฯ

ปาฬิยํ อนาคตตนฺติ วิชฺชมานตาทิวิเสสวจเนน สห ปาฐานารุฬฺหตํฯ วิชฺชมานสฺส สโตติ วิชฺชมานสฺส สมานสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชมานภูตสฺสาติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ ตถาติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานสฺส อนุปลพฺภมานสฺสฯ ตํ ปน อนุปลพฺภมานตํ ตถา-สทฺเทน พฺยติเรกวเสน ทีปิตํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา กุสลาทีนี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วินิวตฺตสภาวานีติ วิภตฺตสภาวานิฯ อุปลทฺธีติ คหณํฯ เตนากาเรนาติ เตน รูปเวทนาทิอากาเรน อวิชฺชมานสฺสฯ อญฺเญนากาเรนาติ ตโต รูปเวทนาทิโต อญฺเญน ตพฺพินิมุตฺเตน ปญฺญาเปตพฺพปญฺญาปนากาเรน วิชฺชมานสฺสฯ ปญฺญตฺติทุเก วุตฺตเมว ‘‘อยญฺจ วาโท เสวตฺถิกถาย ปฏิสิทฺโธ’’ติอาทินาฯ โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺสาติ เอตฺถ มตฺตคฺคหณํ ตสฺส ปญฺญตฺติวตฺถุสฺส น เกวลํ วิชฺชมานสภาวตานิวตฺตนตฺถเมว, อถ โข วิปรีตคฺคาหนิวตฺตนตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนภินิเวเสน จิตฺเตนา’’ติ อาหฯ จตุสจฺจปญฺจกฺขนฺธาทิวินิมุตฺตํ สจฺจนฺตรขนฺธนฺตราทิกํ ปญฺจมสจฺจาทิกํฯ สเจ ตํ โกจิ อตฺถีติ ปฏิชาเนยฺย, อยาถาวคหิตสฺส ตํ วาจาวตฺถุมตฺตเมวสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาภินิเวเสน…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ อุทฺเทเส นิทฺเทเส จ สตฺตวนฺตํ ปธานภาเวน อาคมนํ สนฺธายาห ‘‘สรูปโต ติสฺสนฺนํ อาคตต’’นฺติฯ คุณภาเวน ปน อุทฺธํโสตปญฺญาวิมุตฺตปาสาณเลขาทิคฺคหเณสุ อิตราปิ ติสฺโส ปญฺญตฺติโย อิมสฺมิํ ปกรเณ อาคตา เอวฯ

ยถาวุตฺตสฺส…เป.… อวิโรเธนาติ ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺติ อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตปฺปการสฺส อวิโลมเนนฯ อาจริยวาทาติ เจตฺถ อตฺตโนมติโย เวทิตพฺพา, อญฺญตฺถ ปน อฏฺฐกถา จฯ ยถา จ อวิโรโธ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิชฺชมานตฺตา ปญฺญาเปตพฺพมตฺตตฺเถน ปญฺญตฺตีติ เอเตน ‘‘อวิชฺชมานา ปญฺญตฺติ อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ อิมํ สมาสวิกปฺปมาหฯ อวิชฺชมานปญฺญตฺตีติ เอตฺถ หิ ทฺเว สมาสา อวิชฺชมานสฺส, อวิชฺชมานา วา ปญฺญตฺตีติ อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ เตสุ ปุริเมน นามปญฺญตฺติ วุตฺตา, ทุติเยน อุปาทาปญฺญตฺติอาทิเภทา อิตราปิฯ สสภาวํ เวทนาทิกํฯ

ตชฺชปรมตฺถนามลาภโตติ ตชฺชสฺส ตทนุรูปสฺส ปรมตฺถสฺส อนฺวตฺถสฺส นามสฺส ลภนโต, อนุภวนาทิสภาวานํ ธมฺมานํ ปรมตฺถิกสฺส เวทนาทินามสฺส ลภนตฺตาติ อตฺโถ ฯ เอเตน วิเสสนิวตฺติอตฺโถ มตฺต-สทฺโท, เตน จายํ วิเสโส นิวตฺติโตติ ทสฺเสติฯ ปรโต ลภิตพฺพนฺติ ปรํ อุปาทาย ลทฺธพฺพํ ยถา รูปาทิเก อุปาทาย สตฺโตติ นิสฺสภาวสมูหสนฺตานาทิ ปญฺญตฺติวตฺถุฯ เอกตฺเตนาติ อนญฺญตฺเตนฯ อนุปลพฺภสภาวตา ญาเณน อคฺคเหตพฺพสภาวตา, ยโต เต นวตฺตพฺพาติ วุจฺจนฺติฯ

สสูกสาลิราสิอาทิอากาเรน สํกุจิตคฺโค วาสววาสุเทวาทีนํ วิย โมลิวิเสโส กิรีฏํ, โส ปน มกุฏวิเสโสปิ โหติเยวาติ อาห ‘‘กิรีฏํ มกุฏ’’นฺติฯ สพฺพสโมโรโธติ สพฺพาสํ วิชฺชมานปญฺญตฺติอาทีนํ ฉนฺนํ ปญฺญตฺตีนํ อนฺโตกรณํฯ สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตาติ อิทํ ลกฺขณวจนํฯ น หิ สพฺพาปิ อุปนิธาปญฺญตฺติสงฺขาวเสน ปวตฺตา, นาปิ สพฺพา สงฺขาตพฺพปฺปธานาฯ ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกํ ปน อุปนิธาปญฺญตฺติยา, ทฺเว ตีณีติอาทิกํ อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติยา เอกเทสํ อุปลกฺขณวเสน ทสฺเสนฺโต ตสฺส จ สงฺเขฺยยฺยปฺปธานตายาห ‘‘สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตา’’ติฯ ปูรณตฺโถ หิ สทฺโท ตทตฺถทีปนมุเขน ปูเรตพฺพมตฺถํ ทีเปติฯ โส จ สงฺขาวิสโย ปธาโนวาติ ทุติยาทีนํ ปญฺญตฺตีนํ สงฺขาตพฺพปฺปธานตา วุตฺตาฯ ยาว หิ ทสสงฺขา สงฺเขฺยยฺยปฺปธานาติฯ ตถา ทฺเว ตีณีติอาทีนมฺปิ ปญฺญตฺตีนํฯ สงฺขาตพฺโพ ปน อตฺโถ โกจิ วิชฺชมาโน, โกจิ อวิชฺชมาโน, โกจิ สห วิสุญฺจ ตทุภยํ มิสฺโสติ ฉปิ ปญฺญตฺติโย ภชตีติฯ

อิตราติ อุปาทาสโมธานตชฺชาสนฺตติปญฺญตฺติโย วุตฺตาวเสสา อุปนิธาปญฺญตฺติอุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติโย จฯ สตฺตรถาทิเภทา อุปาทาปญฺญตฺติ, ทีฆรสฺสาทิเภทา อุปนิธาปญฺญตฺติ จ อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ หตฺถคตาทิวิสิฏฺฐา อุปนิธาปญฺญตฺติ, สโมธานปญฺญตฺติ จ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ตเถว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ พฺรหฺมสฺสโร’’ติอาทิกา วิชฺชมานคพฺภา วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติํ ภชนฺตีติ อาห ‘‘ยถาโยคํ ตํ ตํ ปญฺญตฺติ’’นฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุติยํ ตติยํ…เป.… ภชนฺตี’’ติฯ ยญฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตอุปนิธาอุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺตีนํ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติภาวสมตฺถนํฯ ตตฺถ ตญฺจ สงฺขานนฺติ ยํ ‘‘ปฐมํ เอก’’นฺติอาทิกํ สงฺขานํ, ตญฺจ สงฺขามุเขน คเหตพฺพรูปํฯ -สทฺเทน สงฺเขฺยยฺยํ สงฺคณฺหาติฯ ตมฺปิ หิ ปญฺญาเปตพฺพํ ปญฺญตฺตีติฯ ตสฺสา ปน ปรมตฺถโต อภาโว วุตฺโตเยวฯ

กิญฺจิ นตฺถีติ ปรมตฺถโต กิญฺจิ นตฺถิฯ ตถาติ อิมินา อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานภาวนฺติ เอตํ อากฑฺฒติฯ เตนาห ‘‘น หิ…เป.… วิชฺชมาโน’’ติฯ

โอกาเสติ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺตีปริจฺฉินฺเน ปเทเสฯ โส หิ กามาธิฏฺฐานโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺเธสูติ อิมินา อุตฺตรปทโลเปน กามภวํ ‘‘กาโม’’ติ วทติฯ ภณนํ สทฺโท เจตนา วา, ตํสมงฺคิตาย ตพฺพิสิฏฺเฐ ปุคฺคเล ภาณโกติ ปญฺญตฺตีติ อาห ‘‘วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติปกฺขํ ภชตี’’ติฯ เยภุยฺเยน รูปายตนคฺคหณมุเขน รูปสงฺขาเตน สณฺฐานํ คยฺหตีติ ตสฺส เตน อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘รูปายตนสงฺขาเตน สณฺฐาเนนา’’ติฯ ยํ อเภโทปจารํ ภินฺทิตุํ อชานนฺตา นิกายนฺตริยา รูปายตนํ สณฺฐานสภาวํ ปฏิชานนฺติฯ ‘‘กิโส ปุคฺคโล, ถูโล ปุคฺคโล, กิโส ทณฺโฑ, ถูโล ทณฺโฑ’’ติอาทินา ปุคฺคลาทีนํ ปญฺญาปนา ตถาตถาสนฺนิวิฏฺเฐ รูปสงฺขาเต กิสาทิสณฺฐานปญฺญตฺติ, น รูปายตนมตฺเตติ อาห ‘‘สณฺฐานนฺติ วา รูปายตเน อคฺคหิเต’’ติฯ ปจฺจตฺตธมฺมนามวเสนาติ ‘‘ปถวี ผสฺโส’’ติอาทินา ธมฺมานํ ตํตํนามวเสนฯ กิจฺจปญฺญตฺติอาทิวิภาเคน ปวตฺโต อยมฺปิ อาจริยวาโท ‘‘กิจฺจปญฺญตฺติ เอกจฺจา ภูมิปญฺญตฺติ ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ อสงฺขตปญฺญตฺติ จ วิชฺชมานปญฺญตฺติ, ลิงฺคปญฺญตฺติ เอกจฺจา ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ จ อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, เอกจฺจา กิจฺจปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติ, เอกจฺจา ภูมิสณฺฐานปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ทสฺสิตตฺตา ‘‘ธมฺมกถา อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทีนํ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปญฺญตฺติภาโว, อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติภาโว จ ทสฺสิตนโยติ อาห ‘‘สพฺพสงฺคาหโกติ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ อุปาทาปญฺญตฺติอาทิภาโว เจตฺถ กิจฺจปญฺญตฺติอาทีนํ กิจฺจปญฺญตฺติอาทิภาโว จ ตาสํ ยถารหํ วิภาเวตพฺโพฯ

[2] สงฺเขปปฺปเภทวเสนาติ ‘‘ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ สพฺเพปิ ขนฺเธ ขนฺธภาวสามญฺเญน สํขิปนวเสน, ‘‘ยาวตา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ขนฺธานํ ตโต สามญฺญโต ปกาเรหิ ภินฺทนวเสน จฯ อยํ อตฺโถติ อยํ ปญฺญตฺติสงฺขาโต อตฺโถฯ สามญฺญโต วา หิ ธมฺมานํ ปญฺญาปนํ โหติ วิเสสโต วาฯ

วิเสโส เจตฺถ อตฺตโน สามญฺญาเปกฺขาย เวทิตพฺโพ, วิเสสาเปกฺขาย ปน โสปิ สามญฺญํ สมฺปชฺชตีติ ‘‘กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺตี’’ติ ปุจฺฉาย สงฺเขปโต วิสฺสชฺชนวเสน ‘‘ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ วุตฺตนฺติ ตตฺถาปิ ‘‘ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺตี’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยาวตา…เป.… ปญฺญตฺตี’’ติฯ ‘‘ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺติฯ ยาวตา รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺตี’’ติ เอวเมตฺถ ปาฬิโยชนา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ สงฺเขปโต ปเภทโต จ ขนฺธปญฺญตฺติ วิสฺสชฺชิตา โหติฯ ตถา หิ อิมสฺเสว อตฺถสฺส อฏฺฐกถายํ วุตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺตเกน…เป.… อาทิเกนา’’ติ อาหฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิสฺสชฺชนสฺส อตฺถวจเน, ตสฺมิํ วา วิสฺสชฺชนปาเฐ ตทตฺถวจเน จฯ ปเภทนิทสฺสนมตฺตนฺติ ปเภทสฺส อุทาหรณมตฺตํฯ อวุตฺโตปิ สพฺโพ ภูตุปาทิโก, สุขาทิโก จ ปเภโทฯ ตํ ปน ภูมิมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ อฏฺฐกถายํ อาคตนเยน ปาฬิยา อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยํ วาติ วุจฺจมานํ สนฺธายาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ขนฺธปญฺญตฺติวิสฺสชฺชเนฯ อิทนฺติ อิทํ ปทํฯ ยตฺตโก…เป.… ขนฺธปญฺญตฺติยา ปเภโทติ อิมินา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ขนฺธานํ ปเภทํ ปติ ปญฺญตฺติวิภาโคติ ทสฺสิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วตฺถุเภเทน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ปกรณนฺตเรติ วิภงฺคปกรเณฯ ตตฺถ หิ สาติสยํ ขนฺธานํ วิภาคปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ…เป.… กถิตา’’ติฯ เอตฺถ จ ปฐมนเย สมุเขน, ทุติเย วตฺถุมุเขน ปญฺญตฺติยา วิภาคา ทสฺสิตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

เอส นโยติ อิมินา ขนฺธปญฺญตฺติยา วุตฺตมตฺถํ อายตนปญฺญตฺติยาทีสุ อติทิสติฯ ตตฺถ ‘‘ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ, ‘‘ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺตี’’ติ อิทํ ปญฺญตฺตินิทฺเทสปาฬิยา อาทิปริโยสานคฺคหณมุเขน ทสฺสนํฯ ‘‘ยาวตา ทฺวาทสายตนานี’’ติ, ‘‘อายตนานํ อายตนปญฺญตฺตี’’ติ อิมสฺส อตฺโถ ‘‘ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานี’’ติ เอเตน ทสฺสิโต, ‘‘ยาวตา จกฺขายตน’’นฺติอาทิกสฺส ปน ‘‘ปเภทโต จกฺขายตน’’นฺติอาทิเกนาติฯ ตตฺถ ‘‘จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมายตน’’นฺติ ปเภทนิทสฺสนมตฺตเมตํฯ เอเตน อวุตฺโตปิ สพฺโพ สงฺคหิโต โหตีติ ‘‘ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อยํ วา เอตฺถ ปาฬิยา อตฺถโยชนา – ‘‘ยาวตา’’ติ อิทํ สพฺเพหิ ปเทหิ โยเชตฺวา ‘‘ยตฺตกานิ ทฺวาทสายตนานิ…เป.… ยตฺตโก ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ, ตปฺปเภทานญฺจ จกฺขายตนาทีนํ ปเภโท, ตตฺตโก อายตนานํ อายตนปญฺญตฺติยา ปเภโท’’ติ ปกรณนฺตเร วุตฺเตน วตฺถุปเภเทน อายตนปญฺญตฺติยา ปเภทํ ทสฺเสตีติอาทินา อิตรปญฺญตฺตีสุปิ นโย โยเชตพฺโพฯ

[7] ‘‘ฉ ปญฺญตฺติโย…เป.… ปุคฺคลปญฺญตฺตี’’ติ อิมํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘กิตฺตาวตา…เป.… เอตฺตาวตา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปญฺญตฺตี’’ติ อยํ ปาฬิปเทโส นิทฺเทโสปิ สมาโน ปกรณนฺตเร วตฺถุเภเทน วุตฺตํ ขนฺธาทิปญฺญตฺติปฺปเภทํ อุปาทาย อุทฺเทโสเยว โหตีติ อาห ‘‘อุทฺเทสมตฺเตเนวาติ อตฺโถ’’ติฯ

มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นิทฺเทสวณฺณนา