6. วิตกฺกตฺติกวณฺณนา

[22] วิตกฺกตฺติเก สตฺตสุ มูลเกสูติ ‘‘สวิตกฺกสวิจารํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา อาคตานิ ตีณิ เอกกานิ, ตีณิ ทุกานิ, เอกํ ติกนฺติ เอวํ เอกมูลกานิ ยานิ สตฺตมูลกานิ, เตสุฯ ยถากฺกมนฺติ ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมนฯ สตฺตาติ ปฐเม เอกเก สตฺตฯ ปญฺจาติ ทุติเย ปญฺจฯ ตานิมานิ เหตุปจฺจเย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิฯ อิธ ปน ปวตฺติวเสเนว โยเชตพฺพํฯ ตีณีติอาทีสุ ตติเย ตีณิ, จตุตฺเถ เอกํ, ปญฺจเม ตีณิ, ฉฏฺเฐปิ ตีณิ, สตฺตเม เอกํฯ ตานิ ปน ยถากฺกมํ ตติยปทํ ปฏิจฺจ ตติยปททุติยปทตทุภยวเสน, ปฐมปทตติยปทานิ ปฏิจฺจ ตติยปทวเสน, ปฐมปททุติยปทานิ ปฏิจฺจ ปฐมปทตติยปทตทุภยวเสน, ทุติยปทตติยปทานิ ปฏิจฺจ ปฐมปทตติยปทตทุภยวเสน, ปฐมทุติยตติยปทานิ ปฏิจฺจ ตติยปทวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ อญฺญมญฺเญ อฏฺฐวีสาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน คณนา เวทิตพฺพาฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตํ คณนํ ปจฺจามสติฯ ทุติยตติยมูลเกสุ เอกํ เอกนฺติ ทุติยมูลเก เอกํ, ตติยมูลเก เอกนฺติ โยเชตพฺพํฯ ตถา อาเสวเนติ ยถา ปุเรชาเต เอกาทส, ตถา อาเสวเนติ อตฺโถฯ อญฺญานีติ อธิปติอญฺญมญฺญปุเรชาตาเสวนโต อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ คณนานิฯ เหตุอารมฺมณสทิสานีติ เหตุอารมฺมณปจฺจเยสุ คณนาสทิสานิฯ

[31] อวิเสเสนาติ ‘‘วิปาก’’นฺติ วิเสสนํ อกตฺวา น ปน วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ โยชนาฯ ตตฺถ การณํ วตฺตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิมาหฯ อิตเรสนฺติ โลกิยวิปากานํฯ เต วิสุํ นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตาติ เต ยถาวุตฺตโลกิยวิปากา อวิตกฺกวิจารมตฺตสามญฺญโต วิสุํ นีหริตฺวา วุตฺตาฯ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ อวิตกฺกวิจารมตฺตา อธิปตี’’ติ วุตฺตราสิ ปุริมโกฏฺฐาโสฯ

[38] เอตนฺติ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺก…เป.… สห คจฺฉนฺเตนา’’ติ อาคตปาฬิปทํฯ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มูลํ…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ

ตตฺถ อวิตกฺก…เป.… โยเชนฺเตนาติ อวิตกฺเกหิ อวิตกฺกปริยาเยน วุตฺเตหิ อวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกอวิจารปเทหิ สห มูลปทํ , อาเสวนมูลกเมว วา คจฺฉนฺเตน โยเชนฺเตน นปุเรชาตสทิสํ นาเสวเน ปาฬิคมนํ กาตพฺพํ, ปฐิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตํ วิปาเกน สห คจฺฉนฺเตนา’’ติ ทิสฺสติ, วิปาเกน วิเสสนภูเตน สห โยเชนฺเตนาติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘วิปากํ อวิตกฺกวิจารมตฺตนฺติอาทิ โยเชตพฺพ’’นฺติฯ

เอกมูลเก ปาฬิยํ โยชิตเมวาติ ‘‘ทุมูลเกสุ ปฐเม’’ติ วุตฺตํฯ

[49] มูลปทเมว อวสานภาเวนาติ ‘‘สวิตกฺกสวิจารํ ธมฺมํ ปจฺจยา สวิตกฺกสวิจาโร ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา มูลปทเมว อวสานภาเวน โยชิตํฯ สตฺต โมหา อุทฺธริตพฺพาติ อิทํ นเหตุปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฏิจฺจวาเร หิ อเหตุกโมโห ติกฺขตฺตุเมว อาคโตฯ อิธ ปน ‘‘วตฺถุํ ปจฺจยา’’ติอาทินา จตูสุปิ มูลเกสุ อาคโต, ตสฺมา สตฺตกฺขตฺตุํ อาคมนํ สนฺธาย ‘‘สตฺต โมหา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อุปนิสฺสเยน สงฺคหิตตฺตาติ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว กมฺมปจฺจยสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ สพฺพสฺสปิ รูปารูปาวจรกมฺมสฺส พลวภาวโต อุปนิสฺสยตฺตาภาโว นตฺถิ, ยโต ตํ ‘‘ครู’’ติ วุจฺจติ, กมฺมกฺขยกรสฺส ปน กมฺมสฺส พลวภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อิมมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปาทินฺนตฺติกปญฺหาวารปจฺจนีเย หิ…เป.… วิญฺญายตี’’ติฯ

วิตกฺกตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกวณฺณนา

ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค วิจาริตนเยน วิจาเรตพฺพนฺติ อิทํ ‘‘น จ ปุถุชฺชนานํ ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺโย, อิตเรสํ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย น โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติอาทินา อตฺตนา อานีตํ อมตคฺคปถวินิจฺฉยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏีกาย อตฺถวิวรเณ วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏฺฐานปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตาฯ

อิติ ปญฺจปกรณมูลฏีกาย ลีนตฺถวณฺณนา

อนุฏีกา สมตฺตาฯ

อภิธมฺมสฺส อนุฏีกา สมตฺตาฯ