[636] เหตุยา วุตฺเตหิ ตีหีติ เหตุปจฺจยา วุตฺเตหิ ตีหิ วิสฺสชฺชเนหิ สทฺธิํฯ วารสามญฺญเมว วทติ, น อตฺถสามญฺญนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตถา กมฺเม ตีณีติ เหตุยา วุตฺตาเนวาติ จาติ ‘‘กมฺเม ตีณี’’ติ เอตฺถ ‘‘เหตุยา วุตฺตาเนวา’’ติ อิมสฺมิํ อตฺถวจเนปิ ตถา วารสามญฺญเมว สนฺธาย วทตีติ อตฺโถฯ

[644] เอเกกเมวาติ เอเกกเมว วิสฺสชฺชนํฯ

[650] สกฏฺฐาเนติ อตฺตนา ฐิตฏฺฐาเนฯ ตโต ปเรตราติ ตโต อคฺคหิตปจฺจยโต ปเรตรา ปจฺจนียโตฯ นาหาเร…เป.… ลาโภ โหตีติ อาหารปจฺจเย ปจฺจนียโต ฐิเต อินฺทฺริยปจฺจยํ, อนุโลมโต อินฺทฺริยปจฺจเย จ ปจฺจนียโต ฐิเต อาหารปจฺจยํ อนุโลมโต โยเชตฺวา ยถา ปญฺโห ลพฺภตีติ อตฺโถฯ เตสูติ อาหารินฺทฺริเยสุฯ ทฺวิธา ภินฺนานิ ปจฺจนียโต อนุโลมโต จ โยเชตพฺพภาเวนฯ

ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กุสลตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวทนาตฺติกวณฺณนา

[1] เวทนาตฺติเก ปฏิจฺจาทินิยมนฺติ ติกปทสมฺพนฺธวเสน ปฏิจฺจวาราทีสุ วตฺตพฺพํ ปฏิจฺจสหชาตฏฺฐาทินิยมนํ น ลภนฺติ เวทนารูปนิพฺพานานิฯ กสฺมา? ติกมุตฺตกตฺตาฯ ตถา ปจฺจยุปฺปนฺนวจนํฯ น หิ สกฺกา วตฺตุํ เวทนํ รูปํ นิพฺพานญฺจ สนฺธาย ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ติกธมฺมานนฺติ เวทนาตฺติกธมฺมานํฯ ตตฺถาติ เหตุปจฺจยาทีสุฯ ยถานุรูปโตติ เวทนาทีสุ โย ยสฺส เวทนาย สมฺปยุตฺตธมฺมสฺส อารมฺมณาทิปจฺจโย ภวิตุํ ยุตฺโต, ตทนุรูปโตฯ อารมฺมณาทีติ อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

[10] กุสลตฺติเกปิ ปริหีนนฺติ อิทํ ปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

รูปารูปธมฺมปริคฺคาหกตฺตาติ อิทํ อนาทิภูตสฺสปิ สหชาตสฺส อาทิมฺหิ ฐปเน การณวจนํฯ อาทิ-สทฺเทนาติ ‘‘สหชาตาทโย’’ติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทนฯ ยถารหํ อารพฺภ อุปฺปตฺติวเสน สพฺเพ อรูปธมฺมา อารมฺมณาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยุปฺปนฺนวเสน สพฺพารูปธมฺมปริคฺคาหกานํ อารมฺมณาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาทิเก สงฺคณฺหาติฯ เตนาติ ‘‘สพฺพารูปธมฺมปริคฺคาหกา ปนา’’ติอาทิวจเนนฯ สพฺพฏฺฐานิกานํ…เป.… ทสฺสิตา โหติ สหชาตทสฺสเนนาติ อตฺโถฯ เอกเทสปริหานิทสฺสเนเนว หิ สมุทายปริหานิ ทสฺสิตา โหตีติฯ สหชาตาทโยติ วา อาทิ-สทฺเทน สพฺพฏฺฐานิกา จตฺตาโรปิ ทสฺสิตา โหนฺตีติฯ สหชาตมูลกาติ สหชาตปจฺจเย สติ ภวนฺตา น สหชาตํ ปุรโต กตฺวา ปาฬิยํ อาคตาฯ เตนาห ‘‘สหชาตนิพนฺธนา…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติฯ โส ปจฺฉาชาโต กสฺมา ปน น ปริหายตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาย ปริหานิยํ อปริหานิยญฺจฯ สหชาตนิพนฺธเนหีติ สหชาตธมฺมนิมิตฺเตหิ ปจฺจยภาเวหิ อิธ ปจฺจยธมฺมเหตุโก วุตฺโตฯ เอตฺเถวาติ ปริหานิยํเยวฯ สา หิ อิธ อธิกตาฯ สหชาตนิพนฺธนานเมว ปริหานีติ วุตฺเต ‘‘กิํ สพฺเพสํเยว เนสํ ปริหานี’’ติ อาสงฺกาย อาห ‘‘สหชาต…เป.… ทสฺสิตเมต’’นฺติฯ

[17] นยทสฺสนเมว กโรตีติ ยถา อเหตุกกิริยเจตนํ สนฺธาย ‘‘นเหตุปจฺจยา นกมฺมปจฺจยา’’ติ วตฺตุํ ลพฺภา, เอวํ นวิปากปจฺจยาติปิ ลพฺภาฯ อเหตุกโมหํ ปน สนฺธาย ‘‘นเหตุปจฺจยา นวิปากปจฺจยา’’ติ ลพฺภา, น ‘‘นกมฺมปจฺจยา’’ติฯ เตนาห ‘‘น จ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสามญฺญทสฺสน’’นฺติอาทิฯ

[25-37] ยถา กุสลตฺติกํ, เอวํ คเณตพฺพนฺติ อิทํ ยํ สนฺธาย ปาฬิยํ นิกฺขิตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เหตุมูลกานํ…เป.… นคณนสามญฺญ’’นฺติฯ น หิ กุสลตฺติเก อนุโลมปจฺจนีเย คณนาหิ เวทนาตฺติเก ตา สมานาฯ ปริวตฺเตตฺวาปิ โยชิตาติ เอตฺถ ‘‘นเหตุปจฺจยา นปุเรชาตปจฺจยา อารมฺมเณ เอก’’นฺติ อารมฺมณํ ปฐมํ วตฺวา วตฺตพฺพมฺปิ ปุเรชาตํ ปริวตฺเตตฺวา ปฐมํ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ ตถา นเหตุปจฺจยา กมฺเม ตีณีติ อิทเมว ปทํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘นกมฺมปจฺจยา เหตุยา ตีณีติ วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติฯ

[39] ตํสมฺปยุตฺเตติ เตน โทมนสฺเสน สมฺปยุตฺเตฯ โทมนสฺสสีเสน สมฺปยุตฺตธมฺมา วุตฺตาฯ สทฺธาปญฺจเกสูติ สทฺธาสีลสุตจาคปญฺญาสุฯ กตฺตพฺพนฺติ วา โยชนา กาตพฺพาติ อตฺโถฯ อวเสเสสูติ ราคาทีสุฯ ปาฬิคติทสฺสนตฺถนฺติ ‘‘เอวํ ปาฬิ ปวตฺตา’’ติ ปาฬิยา ปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ ราคาทีหิ อุปนิสฺสยภูเตหิฯ อนุปฺปตฺติโตติ น อุปฺปชฺชนโตฯ ตํ ปาฬิคติํ ติกนฺตรปาฬิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลตฺติเกปิหี’’ติอาทิมาหฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ เวทนาตฺติเกปิฯ

[62] อนญฺญตฺตนฺติ อเภทํฯ สุขเวทนาสมฺปยุตฺโต หิ ธมฺโม สุขเวทนาสมฺปยุตฺตสฺเสว ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, น อิตเรสํฯ เอส นโย เสสปเทสุ เสเสสุ จ ‘‘ตีณี’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพานิ ตีณิ สุทฺธานํ ติณฺณํ ปทานํ วเสน เวทิตพฺพานี’’ติฯ ‘‘ปจฺฉาชาตา อรูปธมฺมานํ ปจฺจโย น โหนฺตี’’ติ ยุตฺตเมตํ, ปุเรชาตา ปน อรูปธมฺมานํ ปจฺจยา น โหนฺตีติ กถมิทํ คเหตพฺพนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปุเรชาตา’’ติอาทิ, ปุเรชาตา หุตฺวา ปจฺจโย น โหนฺตีติ อตฺโถฯ ปุริมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิตา หิ รูปธมฺมา ปจฺฉา อุปฺปนฺนานํ อรูปธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจโย โหนฺติ, น จายํ นโย อรูปธมฺเมสุ ลพฺภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุเรชาตตฺตาภาวโต’’ติฯ ตถา ปจฺฉาชาตตฺตาภาวโตติ ยถา อิมสฺมิํ ติเก กสฺสจิ ธมฺมสฺส ปุเรชาตตฺตาภาวโต ปุเรชาตปจฺจโย น โหนฺตีติ วุตฺตํ, ตถา ปจฺฉาชาตตฺตาภาวโต ปจฺฉาชาตา หุตฺวา ปจฺจโย น โหนฺติ, ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหนฺตีติ อตฺโถฯ น หิ เอกสฺมิํ สนฺตาเน เกสุจิ อรูปธมฺเมสุ ปฐมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิเตสุ ปจฺฉา เกจิ อรูปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ยโต เต เตสํ ปจฺฉาชาตปจฺจโย ภเวยฺยุํฯ

[83-87] อวเสเสสุ อฏฺฐสูติ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม’’ติอาทินา เอกมูลเกกาวสานา เย นว นว วารา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ ลพฺภนฺติ, เตสุ ยถาวุตฺตเมกํ วชฺเชตฺวา เสเสสุ อฏฺฐสุฯ ตีสฺเววาติ สุทฺเธสุ ตีสฺเวว สหชาตกมฺมปจฺจโย ลพฺภติฯ

เวทนาตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วิปากตฺติกวณฺณนา

[1-23] โสเยวาติ อกตสมาเสหิ ปเทหิ โย อตฺโถ วุจฺจติ, โสเยว อตฺโถ วุตฺโต โหติฯ

[24-52] ตนฺติ ตํ วจนํ, ตํ วา กฏตฺตารูปํฯ ยสฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส อุปาทารูปสฺส ยถา ขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติ, ตถา มหาภูเต จ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติฯ น หิ ตสฺส ตทุภยํ วินา อุปฺปตฺติ อตฺถิ, น เอวํ กฏตฺตารูปสฺสฯ ตญฺหิ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปชฺชมานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ อุปาทารูปสฺส ตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ตเทว วุตฺตํ, น กฏตฺตารูปํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ ยทิปิ กฏตฺตารูปํ ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอตฺถ น คหิตํ, วจนนฺตเรน ปน คหิตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวตฺติยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ เอวญฺจ กตฺวาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติยา อภาวโตเยวฯ นาหารปจฺจเยติ อาหารปจฺจเย ปจฺจนียโต ฐิเตฯ ตมฺปีติ กฏตฺตารูปมฺปิฯ ฐิติกฺขเณ กฏตฺตารูปสฺส อาหาโร อุปตฺถมฺภโก โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ’’ติฯ

วิปากตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา

[51] อธิปติธมฺโมเยว โลกุตฺตรธมฺเมสุ นาธิปติปจฺจยา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘นาธิปติปจฺจยาติ สยํ อธิปติภูตตฺตา’’ติฯ นนุ อธิปติธมฺโมปิ อารมฺมณาธิปติวเสน อธิปติปจฺจเยน อุปฺปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อวิรหิตา…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ อวิรหิตารมฺมณาธิปตีสูติ โลกุตฺตเร สนฺธายาหฯ เต หิ นิพฺพานารมฺมณตฺตา เอวํ วุจฺจติฯ ปิ-สทฺเทน โก ปน วาโท วิรหิตารมฺมณาธิปติอเนกนฺตารมฺมณาธิปตีสูติ ทสฺเสติฯ

[72] อนุปาลนุปตฺถมฺภนวเสนาติ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย กฏตฺตารูปานํ อนุปาลนวเสน โอชา ตสฺเสว กมฺมชกายสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสนาติ โยชนาฯ