เมนู

นเหตุมูลกวณฺณนา

[532] อธิปติปจฺจยาทิภูโต อารมฺมณปจฺจโยติ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเย วทติฯ เต จ ยสฺมา อารมฺมณสภาวา เอว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริหายติเยวา’’ติฯ ปนฺนรสสูติ ทุติเย สหชาตปจฺจเย ‘‘เหตุปจฺจโย’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุฯ เอกาทสนฺนํ วเสนาติ สหชาตปจฺจโย, สหชาตตาวิสิฏฺฐา อธิปตินิสฺสยกมฺมาหารินฺทฺริยตฺถิอวิคตเหตุฌานมคฺคา จาติ อิเมสํ เอกาทสนฺนํ วเสนฯ สหชาเต อนฺโตคธา เหตุอาทโยฯ ตสฺมิํ ปฏิกฺขิตฺเตติ ตสฺมิํ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต ปจฺจนียโต ฐิเตฯ อนนฺโตคธา สหชาเต , เก ปน เตติ อาห ‘‘อารมฺมณาธิปติปุเรชาตนิสฺสยาทโย’’ติฯ อารมฺมณาทิอากาเรนาติ อารมฺมณปุเรชาตนิสฺสยนานากฺขณิกกมฺมาทิอากาเรนฯ

ตสฺมิํ ปฏิกฺขิตฺเตติ ตสฺมิํ สหชาตปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเตฯ อิเม วาราติ สหชาตํ ปุเรชาตนฺติ วิสฺสชฺชิตวาราฯ เอเต นิสฺสยาทโยติ สหชาตตาวิสิฏฺเฐ นิสฺสยาทิเก วทติ, น อิตเรฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา จ…เป.… ปฏิกฺเขเปน ปฏิกฺขิตฺตา’’ติฯ

นิสฺสยาทิภูตญฺจ สหชาตปจฺจยํ ฐเปตฺวาติ เอเตน ‘‘ฐเปตฺวา สหชาตปจฺจย’’นฺติ เอตฺถ อนฺโตคธนิสฺสยาทิภาโวเยว สหชาตปจฺจโย คหิโตติ ทสฺเสติฯ นิสฺสยาทีติ อาทิ-สทฺเทน เหตุอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺญมญฺญปจฺจยธมฺมวเสน ปวตฺติสพฺภาวโตติ อญฺญมญฺญปจฺจยธมฺมวเสน สหชาตาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต อญฺญมญฺเญ ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘กุสโล กุสลาพฺยากตสฺสา’’ติ วาโร ปริหายติฯ เตสํ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนานนฺติ อิทํ สามญฺญวจนมฺปิ ‘‘อญฺญมญฺญปจฺจยสงฺคหํ คตา’’ติ วจนโต อญฺญมญฺญปจฺจยลาภีนํเยว คหณํ สิยาติ อาสงฺกํ นิวตฺเตตุํ ‘‘กุสโล จ กุสลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมุทายภูโตติ จตุกฺขนฺธสมุทายภูโตฯ เอกเทสภูเตหีติ ตสฺเสว เอกเทสภูเตหิฯ ‘‘กุสโล ปนา’’ติอาทิ ‘‘นอญฺญมญฺญปจฺจเยน…เป.… ปริหายตี’’ติ อิมสฺส อฏฺฐกถาวจนสฺส สมาธานวจนํฯ

รูปกฺขนฺเธกเทโสว โหนฺติ รูปาหารรูปินฺทฺริยวเสน, ‘‘เอกนฺเตน วิปฺปยุตฺตปจฺจยธมฺเมหี’’ติ วุตฺตธมฺมา ‘‘เต’’ติ ปจฺจามฏฺฐาติ อาห ‘‘เตติ เต วิปฺปยุตฺตปจฺจยธมฺมา’’ติฯ

[533] ปจฺจนียคณนํ ทสฺเสตุนฺติ วุตฺเตปิ นนุ ปจฺจยคณนเมว ทสฺสิตํ โหตีติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ตํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘ปจฺจนียวารคณนา หิ ทสฺสิตา’’ติฯ พลวกมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, อิตรํ กมฺมปจฺจโย เอวาติ อาห ‘‘วิปากสฺสปิ ปน…เป.… กมฺมปจฺจโย โหตี’’ติฯ

นเหตุมูลกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[534] ปริจฺฉินฺนคณนานีติ อิทํ น คณนาเปกฺขํ, อถ โข วิสฺสชฺชนาเปกฺขนฺติ อาห ‘‘ปริจฺฉินฺนคณนานิ วิสฺสชฺชนานี’’ติฯ ปจฺจนียโต ฐิโตปิ เหตุ นยานํ มูลภาเวเนว ฐิโตติ อาห ‘‘เหตุมูลเก’’ติ, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘นเหตุมูลก’’มิจฺเจว วุตฺตํฯ

[538] มูลํ สงฺขิปิตฺวาติ สตฺตมูลกํ อฏฺฐมูลกํ นวมูลกญฺจ สงฺขิปิตฺวาฯ ทฺวีสูติ ‘‘ตีณี’’ติ วุตฺเตสุ ตีสุ วิสฺสชฺชเนสุ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเมสุฯ เตนาห ‘‘วิปาโก ปจฺจยุปฺปนฺโน โหตี’’ติฯ ตติเยติ ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิมสฺมิํฯ เตสมุฏฺฐานิกกาโยติ อุตุจิตฺตาหารานํ วเสน เตสมุฏฺฐานิกกาโยฯ

[545] เอตํ ทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยถา อรูปํ อรูปสฺส, เอวํ รูปมฺปิ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหตีติฯ รูปาพฺยากโต อรูปาพฺยากตสฺสาติ อิทํ วตฺถุขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตํฯ อรูปาพฺยากโต รูปาพฺยากตสฺสาติ อิทํ ปน จิตฺตสมุฏฺฐานรูปญฺจาติ เตสํ เอกนฺติโก วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘สหชาต…เป.… โหติเยวา’’ติฯ สหชาตาหารินฺทฺริยวเสนาติ สหชาตอรูปาหารินฺทฺริยวเสนฯ

[546] เอกมูลเกกาวสานา อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ลพฺภนฺตีติ อิทํ ยถารหวเสน วุตฺตนฺติ ตํ ยถารหํ ปฏิกฺเขปาปฏิกฺเขปวเสนปิ ทสฺเสตพฺพนฺติ ‘‘อตฺถิปจฺจเย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุริเมสูติ นารมฺมณาทีสุฯ นวาติ เอกมูลกาวสานา นวฯ ทฺเวเยวาติ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ อิเม ทฺเวเยวฯ

ปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา

[550] อิเมเหวาติ ‘‘กุสโล กุสลสฺส, อกุสโล อกุสลสฺสา’’ติ อิเมหิ เอว สมานา โหนฺติ กุสลาทิตาสามญฺเญนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถาภาวโต ปน น อนุรูปา’’ติฯ ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติอาทินา สติปิ อุทฺเทสโต สามญฺเญ เยภุยฺเยน สิยา วิภงฺเค วิเสโสติ อาห ‘‘ยถาโยคํ นิทฺเทสโต จา’’ติฯ

[551] เหตุนามนฺติ เหตุ จ ตํ นามญฺจาติ เหตุนามํฯ ปจฺจยนฺติ ตเมว ปจฺจยภูตํ สนฺธายาติ โยชนาฯ

[552] ทฺวินฺนมฺปิ อธิปตีนนฺติ สหชาตารมฺมณาธิปตีนํ วเสน, ตํ ‘‘กุสลํ กุสลสฺส สหชาตโต เจว อารมฺมณโต จา’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ นารมฺมเณ สตฺตาติ สหชาตาธิปติสฺส วเสน วุตฺตํ, น สหชาเต สตฺตาติ อารมฺมณาธิปติสฺส วเสน วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เอวนฺติ ยถา อธิปติมฺหิ วุตฺตํ, เอวํ สพฺพตฺถ สพฺพปจฺจเยสุฯ ‘‘ตสฺมิํ ตสฺมิํ…เป.… อุทฺธริตพฺพา’’ติ วตฺวา ตสฺส คณนุทฺธารสฺส สุกรตํ อุปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุโลเม…เป.… วิญฺญาตุ’’นฺติ อาหฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา

[631] ปริหาปนคณนายาติ ปริหาเปตพฺพคณนาย สมานตฺตญฺจ น เอกนฺติกํ อูนตมภาวสฺสปิ สมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘นเหตุนารมฺมณทุกสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สทฺธิํ โยชิยมาเนน อูนตรคณเนน อธิปติปจฺจเยน ปริหีนาปีติ โยชนาฯ สทฺธิํ ปริหีนาปีติ วา อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘อธิปติปจฺจเยนา’’ติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ เอตนฺติ ลกฺขณํฯ

อฏฺฐานนฺติ อนุโลมโต อฏฺฐานํ อติฏฺฐนํฯ ติฏฺฐนฺตีติ อนุโลมโตติ โยชนาฯ เตสนฺติ เหตุอาทีนํฯ อิตเรสูติ ยาทิสา อธิปฺเปตา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อธิปตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมานิ ทฺเวติ ‘‘กุสลาพฺยากตา อพฺยากตสฺส, อกุสลาอพฺยากตา อพฺยากตสฺสา’’ติ อิมานิ จ ทฺเวฯ

นเหตุมูลกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ