1. นยมาติกาวณฺณนา

[1] จุทฺทสวิเธนาติ จุทฺทสปฺปกาเรน, จุทฺทสหิ ปเทหีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ อิทเมกํ ปทํ, ตถา ‘‘สมฺปโยโค วิปฺปโยโค’’ติฯ ‘‘สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทีนิ ปน ตีณิ ตีณิ ปทานิ เอเกกํ ปทํฯ อิตเรสุ ปทวิภาโค สุวิญฺเญยฺโยวฯ เอเตหีติ สงฺคหาทิปฺปกาเรหิฯ นยนํ ปาปนํ, ตํ ปน ปวตฺตนํ ญาปนญฺจ โหตีติ ‘‘ปวตฺตียติ ญายนฺตี’’ติ จ ทฺวิธาปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ นยา เอว อุทฺทิสิยมานา มาติกาฯ อตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตนญาณกิริยานํ กรณภาเวน สงฺคหาทิปฺปการา นยาติ วุตฺตาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อิมินา สงฺคหาทิเกน นเยนา’’ติ (ธาตุ. อฏฺฐ. 1)ฯ ปทานนฺติ อตฺถทีปกานํ วจนานํฯ ปชฺชติ เอเตน อตฺโถติ หิ ปทํฯ ปทานนฺติ จ สํสามิสมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ปกรณสฺสาติ ปน อวยวาวยวีสมฺพนฺเธฯ

2. อพฺภนฺตรมาติกาวณฺณนา

[2] ตทตฺถานีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺถานิฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ สงฺขาราทิกํ เอตสฺมาติ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺเจกํ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมฯ ตถา หิ วุตฺตํ สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา, ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติฯ เตสนฺติ ขนฺธาทีนํฯ ตถาทสฺสิตานนฺติ คณนุทฺเทสวิภาคมตฺเตน ทสฺสิตานํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทฺวาทสภาเวเนว คหิโต, นนุ ตตฺถ ภโว กมฺมภวาทิเภเทน, โสกาทโย จ สรูปโตเยว อิธ ปาฬิยํ คหิตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘ปญฺจวีสาธิเกน ปทสเตนา’’ติ เอวํ วุตฺเต อฏฺฐกถาวจเนฯ กมฺมภวสฺส ภาวนภาเวน, อุปปตฺติภวสฺส ภวนภาเวนฯ ปทตฺถโต ปน กมฺมภโว ภวติ เอตสฺมาติ ภโว, อิตโร ภวติ, ภวนํ วาติฯ ตนฺนิทานทุกฺขภาเวนาติ ชรามรณนิทานทุกฺขภาเวนฯ

‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ อิทมฺปิ ธาตุกถาย มาติกากิตฺตนเมวาติ ‘‘สพฺพาปิ…เป.… มาติกาติ อยํ ธาตุกถามาติกาโต พหิทฺธา วุตฺตา’’ติ วจนํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห ฯ ปกรณนฺตรคตา วุตฺตา ธาตุกถาย มาติกาภาเวนาติ อตฺโถฯ กามญฺเจตฺถ มาติกาภาเวน วุตฺตา, ปกรณนฺตรคตตฺตา ปน อญฺญโต คเหตพฺพรูปา อิโต พหิภูตา นาม โหนฺติ, สรูปโต คหิตาว ปญฺจกฺขนฺธาติอาทิกา อพฺภนฺตราฯ เตนาห ‘‘สรูปโต ทสฺเสตฺวา ฐปิตตฺตา’’ติฯ มาติกาย อสงฺคหิตตฺตาติ มาติกาย สรูเปน อสงฺคหิตตฺตา, น อญฺญถาฯ น หิ มาติกาย อสงฺคหิโต โกจิ ปทตฺโถ อตฺถิฯ วิกิณฺณภาเวนาติ ขนฺธวิภงฺคาทีสุ วิสุํ วิสุํ กิณฺณภาเวน วิสฏภาเวนฯ

3. นยมุขมาติกาวณฺณนา

[3] นยานํ สงฺคหาทิปฺปการวิเสสานํ ปวตฺติ เทสนา, ตสฺสา วินิคฺคมฏฺฐานตาย ทฺวารํฯ ยถาวุตฺตธมฺมา ยถารหํ ขนฺธายตนธาตุโย อรูปิโน จ ขนฺธาติ เตสํ อุทฺเทโส นยมุขมาติกาฯ เตนาห ‘‘นยาน’’นฺติอาทิฯ วิยุชฺชนสีลา, วิโยโค วา เอเตสํ อตฺถีติ วิโยคิโน, ตถา สหโยคิโน, สงฺคหาสงฺคหธมฺมา จ วิโยคีสหโยคีธมฺมา จ สงฺคหา…เป.… ธมฺมา, สงฺคณฺหนาสงฺคณฺหนวเสน วิยุชฺชนสํยุชฺชนวเสน จ ปวตฺตนกสภาวาติ อตฺโถฯ จุทฺทสปีติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ เยหีติ เยหิ ขนฺธาทีหิ อรูปกฺขนฺเธหิ จฯ เต จตฺตาโรติ เต สงฺคหาทโย จตฺตาโรฯ สจฺจาทีหิปีติ สจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิปิ สหฯ ยถาสมฺภวนฺติ สมฺภวานุรูปํ, ยํ ยํ ปทํ สงฺคหิโต อสงฺคหิโตติ จ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตํ ตนฺติ อตฺโถฯ

โส ปนาติ สงฺคหาสงฺคโหฯ สงฺคาหกภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กตฺตุภูเตหิฯ เตหีติ สจฺจาทีหิฯ น สงฺคหภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กรณภูเตหิ สจฺจาทีหิ สงฺคหาสงฺคโห น วุตฺโตฯ ตตฺถาปิ หิ ขนฺธายตนธาตุโย เอว กรณภูตาติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาทีเหว สงฺคเหหีติ ขนฺธาทีหิเยว สงฺคณฺหนกิริยาย กรณภูเตหิ, ‘‘ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตา , ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ, ทฺวีหายตเนหิ, อฏฺฐหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สงฺคหาสงฺคโห นิยเมตฺวา วุตฺโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สจฺจาทีนิ สงฺคาหกภาเวน วุตฺตานิ, น สงฺคหภาเวน, ขนฺธาทีนิเยว จ สงฺคหภาเวน วุตฺตานิ, ตสฺมาฯ