[369-391] ‘‘เหตุมฺหิ อนุโลมโต ฐิเต ฌานมคฺคา ปจฺจนียโต น ลพฺภนฺตี’’ติอาทิ ยํ อิธ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ เหตุปจฺจยาทิวเสน อุปฺปชฺชมาโน ธมฺโม จตฺตาโร สพฺพฏฺฐานิกา อาหารินฺทฺริยฌานมคฺคา จาติ อิเม อฏฺฐ ปจฺจเย อลภนฺโต นาม นตฺถีติ อิมินา ปฏิจฺจวาเร อนุโลมปจฺจนียวณฺณนายํ วุตฺเตน นเยน เวทิตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ปฏิจฺจวาเร…เป.… นเยนา’’ติฯ เสเสสูติ อเหตุกโมหวชฺชาเหตุเกสุ ปญฺจวิญฺญาณา…เป.… ฌานปจฺจยํ ลภนฺติ, ตสฺมา ‘‘อเหตุกโมโหว ฌานมคฺคปจฺจยํ ลภตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ, กิญฺจ ปจฺจนียานุโลเม ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ อนุโลเมน อนุโลมวเสน สห โยชนา นตฺถิ เอเกกสฺเสว โยชนาย อาคตตฺตา, ตสฺมา อเหตุกโมโหว มคฺคปจฺจยํ ลภตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

สํสฏฺฐวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา

[392-400] สทิสํ สมฺปยุตฺตนฺติ ‘‘ยํ สทิสํ, ตํ สํสฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจมานํ สมฺปยุตฺตํ น โหติ ‘‘สํสฏฺฐา โยชิตา หยา’’ติอาทีสุฯ อสํสฏฺฐํ โวกิณฺณนฺติ ยํ น สํสฏฺฐํ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โวกิณฺณมฺปิ วิมิสฺสตาย สมฺปยุตฺตนฺติ วุจฺจมานํ, ตํ สํสฏฺฐํ น โหติ ‘‘ยา สา วีมํสา…เป.… โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุฯ เอวํ อสมฺปยุตฺตสฺสปิ สํสฏฺฐปริยาโย อสํสฏฺฐสฺส จ สมฺปยุตฺตปริยาโย อตฺถีติ ตทุภยํ อิตเรตรํ นิยเมตีติ ทสฺสนตฺถํ วารทฺวยเทสนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุภยํ…เป.… นิยามกํ โหตี’’ติ, สํสฏฺฐสทฺโท หิ โวกิณฺณฏฺโฐ นตฺถิ, สมฺปยุตฺตสทฺโท จ สทิสตฺโถ, ตสฺมา ยถา สํสฏฺฐสทฺโท สมฺปยุตฺตสทฺทาเปกฺโข สทิสตฺถโต วินิวตฺติตฺวา เอกุปฺปาทาทิสภาวเมว อตฺถํ โพเธติ, เอวํ สมฺปยุตฺตสทฺโทปิ สํสฏฺฐสทฺทาเปกฺโข โวกิณฺณฏฺฐโต วินิวตฺติตฺวาติ อญฺญมญฺญาเปกฺขสฺส สทฺททฺวยสฺส อญฺญมญฺญนิยามกตา เวทิตพฺพาฯ

สมฺปยุตฺตวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปญฺหาวารวิภงฺควณฺณนา

[401-403] เต ปจฺจเยติ เต เหตุอาทิเก ปจฺจเยฯ ปฏิปาฏิยาติ เอตฺถ ปจฺจยปฏิปาฏิยา กุสลาทิปทปฏิปาฏิยา วาติ อาสงฺกายํ อุภยวเสนปิ อตฺโถ ยุชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ปฐมํ ตาว สนฺธายาห ‘‘ยถากฺกเมนา’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เทสนากฺกเมน ยาย ปฏิปาฏิยา ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยา อาคตา, ตทนุรูปํ เต ทสฺเสตุนฺติฯ ทุติยํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สา ปนายํ ปทปฏิปาฏิ ยสฺมา น กุสลปททสฺสนมตฺเตน ทสฺสิตา โหติ, ตสฺมา ตํ เอกเทเสน สกลํ นยโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสโล กุสลสฺสาติ…เป.… โหตี’’ติฯ เตนาติ นิทสฺสนมตฺเตน ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติ ปเทนฯ สพฺโพ ปเภโทติ ยํ ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจเย ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติอาทิโก ยตฺตโก ปเภโท วิสฺสชฺชนํ ลภติ, โส สพฺโพ ปเภโทติ อตฺโถฯ เต ปจฺจเย ปฏิปาฏิยา ทสฺเสตุนฺติ เต เหตุอาทิปจฺจเย กุสลาทิปทปฏิปาฏิยา ทสฺเสตุํฯ

[404] ผลวิเสสํ อากงฺขนฺตา ปฏิคฺคาหกโต วิย ทายกโตปิ ยถา ทกฺขิณา วิสุชฺฌติ, เอวํ ทานํ เทนฺตีติ อาห ‘‘วิสุทฺธํ กตฺวา’’ติฯ เตสนฺติ วตฺตพฺพตารหนฺติ อิมินา โวทานสฺส สกทาคามิอาทีนํ อาเวณิกตํ ทสฺเสติฯ กามํ อคฺคมคฺคปุเรจาริกมฺปิ โวทานเมว, อเสกฺโข ปน หุตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขตีติ น ตํ อิธ คหิตํฯ ตนฺติ โวทานํฯ โคตฺรภุจิตฺตนฺติ อฏฺฐมกสฺส อุปฺปชฺชนกาเล ‘‘โคตฺรภู’’ติ วตฺตพฺพตารหํ จิตฺตํฯ โคตฺรภุสทิสนฺติ วา โสตาปนฺนาทิโคตฺราภิภาวีติ วา โคตฺรภุจิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ภูมิโต ววตฺถเปติ, ‘‘เตภูมกกุสลเมวา’’ติ เอตฺถ วิย น ปจฺจยธมฺมนฺติ อตฺโถฯ เทสนนฺตรตฺตาติ ‘‘กุสลจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติอาทินา ปุคฺคลามสนเทสนโต อญฺญตฺตา, อญฺญถา คหิตํ ปุน น คณฺเหยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

[405] ราครหิตสฺส วิย โสมนสฺสรหิตสฺส จ ราคสฺส น อารมฺมเณ อสฺสาทนวเสน ปวตฺติ อชฺฌุเปกฺขนโตติ วุตฺตํ ‘‘อสฺสาทนํ…เป.… กิจฺจ’’นฺติฯ