2. สหชาตวารวณฺณนา

[234-242] สหชาตปจฺจยกรณนฺติ สหชาตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺติฯ สหชาตายตฺตภาวคมนนฺติ สหชาเต ปจฺจยธมฺเม อายตฺตภาวสฺส คมนํ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อตฺตนา สหชาตปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ฯ เอตฺถ จ สหชาตปจฺจยสงฺขาตํ สหชาตํ กโรตีติ สหชาโต, ตถาปวตฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโมฯ ตตฺถ ปวตฺตมาโน สหชาตสทฺโท ยสฺมา ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อตฺตนา สหชาตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺติํ ตทายตฺตภาวูปคมนญฺจ วทตีติ วุจฺจติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สหชาตสทฺเทน…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ ตสฺส กรณสฺส คมนสฺส วาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส สหชาตปจฺจยกรณสฺส สหชาตายตฺตภาวูปคมนสฺส วาฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต’’ติ อิมสฺส กุสลํ ธมฺมํ สหชาตํ ตํสหภาวิตญฺจ ปจฺจยํ กตฺวาติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘กุสลาทีนํ กมฺมภาวโต’’ติฯ สหชาตปจฺจยสหภาวีนํ ปจฺจยานํ สงฺคณฺหตฺถญฺเหตฺถ ‘‘สหชาตายตฺตภาวคมนํ วา’’ติ วุตฺตํฯ

ตํกมฺมภาวโตติ เตสํ ยถาวุตฺตปจฺจยกรณตทายตฺตภาวคมนานํ กมฺมภาวโตฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโตติ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวา’’ติ ปฏิจฺจสทฺทํ อาหริตฺวา อตฺโถ วุตฺโต, ตํ ‘‘ปฏิจฺจตฺโถ สหชาตตฺโถ’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ สหชาตสทฺทโยเค กุสลํ ธมฺมนฺติ อุปโยควจนสฺส ยุตฺติ น วุตฺตา, ‘‘เตน สหชาโต หุตฺวา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺสิตนฺติ เกจิฯ นิสฺสยวาเร ปน กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสยตฺเถน ปจฺจยํ กตฺวาติ วทนฺเตน อิธาปิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาตตฺเถน ปจฺจยํ กตฺวา’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ, ปฏิจฺจสทฺทาหรณมฺปิ อิมเมวตฺถํ ญาเปตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปาทารูปํ กิญฺจิ ภูตรูปสฺส อนุปาลกํ อุปตฺถมฺภกญฺจ โหนฺตมฺปิ สหชาตลกฺขเณน น โหติ, ตสฺมา ปฏิจฺจตฺถํ น ผรตีติ อาห ‘‘ปฏิจฺจาติ อิมินา วจเนน ทีปิโต ปจฺจโย น โหตี’’ติฯ นิทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ อุทาหรณวเสน วุตฺตํ, น อนวเสสโตติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺโตติ ปฏิจฺจตฺถผรณวเสน วุตฺโตฯ ยถา จ อุปาทารูปํ ภูตรูปสฺส อุปาทารูปสฺส จ ปจฺจโย น โหติ, เอวํ ฐเปตฺวา ฉ วตฺถูนิ เสสรูปานิ อรูปธมฺมานํ ปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุวชฺชานิ รูปานิ จ อรูปาน’’นฺติ อาหฯ

สหชาตวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปจฺจยวารวณฺณนา

[243] ปติ-สทฺโท ปติฏฺฐตฺถํ ทีเปติ ‘‘สาเร ปติฏฺฐิโต’’ติอาทีสุ, อย-สทฺโท คติํ ทีเปติ ‘‘เอติ เอตฺถาติ อโย’’ติฯ

ภูตุปาทารูปานิ สห สงฺคณฺหิตฺวา วุตฺตํ อุปาทารูปานํ วิย ภูตรูปานิ นิสฺสโย โหตีติ กตฺวาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘มหาภูเต นิสฺสาย จิตฺตสมุฏฺฐานํ อุปาทารูป’’นฺติ อุปาทารูปํเยว ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิฯ

[255] ปฏิจฺจวาเร สหชาเตติ ปฏิจฺจวาเร สหชาตปจฺจยวณฺณนายํ, กมฺมอุตุชานนฺติ กมฺมชานํ อุตุชานญฺจ วเสน อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนาฯ ตถา หิ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ทฺวิสนฺตติสมุฏฺฐานภูตวเสน วุตฺต’’นฺติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. 1.57)ฯ กมฺเม จาติ กมฺเม ชนกกมฺมปจฺจเย คหิเตฯ เอกนฺตาเนกนฺตกมฺมชานนฺติ เอกนฺเตน กมฺมชานํ น เอกนฺตกมฺมชานญฺจฯ ตตฺถ อสญฺญภเว เอกนฺตกมฺมชํ นาม ชีวิตินฺทฺริยํ, อิตรํ อุปาทารูปํ ภูตรูปญฺจ น เอกนฺตกมฺมชํ, ตทุภยมฺปิ ตตฺถ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ, ‘‘มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูป’’นฺติ อิทํ ปน กมฺมสมุฏฺฐานวเสเนว วุตฺตนฺติฯ โส นาธิปฺเปโตติ โย ยถาทสฺสิโต ปฏิจฺจวาเร สหชาตปจฺจเย อตฺโถ วุตฺโต, โส อิธ น อธิปฺเปโตฯ กสฺมาติ เจ, อาห ‘‘กฏตฺตา…เป.… คหิตตฺตา’’ติฯ ตํ ปหายาติ ตํ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตมตฺถํ ปหาย อคฺคเหตฺวาฯ ยถาคหิตสฺสาติ ‘‘อสญฺญ…เป.… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ ปาฬิยํ เอว คหิตสฺสฯ ปฏิจฺจ ปจฺจยาติ อิทํ ทฺวินฺนํ วารานํ อุปลกฺขณํฯ ปฏิจฺจวาเร อาคตนเยน มหาภูเต ปฏิจฺจ, ปจฺจยวาเร อาคตนเยน มหาภูเต ปจฺจยา มหาภูตานํ อุปฺปตฺติ น นิวาเรตพฺพา, ตสฺมา ‘‘อุปาทารูปสงฺขาตํ กฏตฺตารูป’’นฺติ เอวํ อุปาทารูปคฺคหเณน กฏตฺตารูปํ อวิเสเสตฺวา อุปาทารูปานํ นิวตฺเตตพฺพานํ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺฐานานํ อตฺถิตาย กฏตฺตา…เป.… วิเสสนํ ทฏฺฐพฺพนฺติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[286-287] เอกจฺจสฺส รูปสฺสาติ อเหตุกจิตฺตสมุฏฺฐานสฺสฯ อิโต ปเรสุปิ เอกจฺจรูปคฺคหเณ เอเสว นโยฯ จกฺขาทิธมฺมวเสนาติ จกฺขายตนาทิรูปธมฺมวเสนฯ จิตฺตสมุฏฺฐานาทิโกฏฺฐาสวเสนาติ จิตฺตชาทิรูปธมฺมภาควเสนฯ