ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา

[131-189] ติณฺณนฺติ เหตุ อธิปติ มคฺโคติ อิเมสํ ติณฺณํ ปจฺจยานํฯ สาธารณานนฺติ เย เตสํ ติณฺณํ สาธารณา ปจฺจยา ปจฺจนีกโต น ลพฺภนฺติ, ยสฺมา เตสํ สงฺคณฺหนวเสน วุตฺตํ, ตสฺมาฯ มคฺคปจฺจเยติ มคฺคปจฺจเย อนุโลมโต ฐิเตฯ อิตเรหีติ เหตุอธิปติปจฺจเยหิฯ สาธารณา สตฺเตวาติ มคฺคปจฺจยวชฺเช สตฺเตวฯ เหตุปจฺจโยปิ ปจฺจนียโต น ลพฺภตีติ เหตุรหิเตสุ อธิปติโน อภาวาฯ โส ปนาติ เหตุปจฺจโย อสาธารโณติ กตฺวา น วุตฺโต สาธารณานํ อลพฺภมานานํ วุจฺจมานตฺตาฯ น หิ เหตุปจฺจโย มคฺคปจฺจยสฺส สาธารโณฯ เยหีติ เยหิ ปจฺจเยหิฯ เตติ อนนฺตรปจฺจยาทโยฯ เอกนฺติกตฺตาติ อวินาภาวโตฯ อรูปฏฺฐานิกาติ อรูปปจฺจยา อรูปธมฺมานํเยว ปจฺจยภูตา อนนฺตรปจฺจยาทโยฯ เตนาติ ‘‘เอกนฺติกานํ อรูปฏฺฐานิกา’’ติ อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ เตหีติ ปุเรชาตาเสวนปจฺจเยหิฯ เตสํ วเสนาติ เตสํ อูนตรคณนานํ เอกกาทีนํ วเสนฯ ตสฺส ตสฺสาติ ปจฺจนียโต โยชิตสฺส ตสฺส ตสฺส ทุกาทิกสฺส พหุคณนสฺสฯ คณนาติ อูนตรคณนาฯ อนุโลมโต ฐิตสฺสปีติ ปิ-สทฺเทน อนุโลมโต ฐิโต วา โหตุ ปจฺจนียโต โยชิโต วา, อูนตรคณนาย สมานนฺติ ทสฺเสติฯ นยิทํ ลกฺขณํ เอกนฺติกนฺติ อิมินา ยถาวุตฺตลกฺขณํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

ปจฺจยานุโลมปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา

[190] สพฺเพสุปีติ ปจฺฉาชาตํ ฐเปตฺวา สพฺเพสุปิ ปจฺจเยสุฯ โส หิ อนุโลมโต อลพฺภมานภาเวน คหิโต ‘‘สพฺเพสู’’ติ เอตฺถ สงฺคหํ น ลภติฯ อรูปาวจรวิปากสฺส อารุปฺเป อุปฺปนฺนโลกุตฺตรวิปากสฺส จ ปุเรชาตาเสวนานํ อลพฺภนโตติ ‘‘กิญฺจิ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสนฺโต’’ติ อาหฯ

อวเสสานํ ลาภมตฺตนฺติ อวเสสานํ เอกจฺจานํ ลาภํฯ เตนาห ‘‘น สพฺเพสํ อวเสสานํ ลาภ’’นฺติ ฯ

ปจฺฉาชาเต ปสงฺโค นตฺถีติ ปจฺฉาชาโต อนุโลมโต ติฏฺฐตีติ อยํ ปสงฺโค เอว นตฺถิฯ ปุเรชา…เป.… ลพฺภตีติ อิมินา วิปฺปยุตฺเต ปจฺจนียโต ฐิเต ปุเรชาโต ลพฺภตีติ อยมฺปิ อตฺถโต อาปนฺโน โหตีติ ตํ นิทฺธาเรตฺวา ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเรชาโต ปน วิปฺปยุตฺเต ปจฺจนียโต ฐิเต อนุโลมโต ลพฺภตีติ อิทมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อวเสสา สพฺเพปีติ อตฺเถ คยฺหมาเน อาปชฺเชยฺยา’’ติ อิทํ ตสฺสา อตฺถาปตฺติยา สพฺภาวทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, อตฺโถ ปน ตาทิโส น อุปลพฺภตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ยมฺปิ เกจี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เกจีติ ปทกาเร สนฺธายาหฯ เต หิ ‘‘อรูปธาตุยา จวิตฺวา กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส คตินิมิตฺตํ อารมฺมณปุเรชาตํ โหตีติ ญาเปตุํ ‘นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปุเรชาเต’ติ อยมตฺโถ นิทฺธาริโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อารุปฺเป รูปํ อารพฺภ จิตฺตุปฺปาทสฺส อสมฺภวโตฯ ตถา เหเก อสญฺญภวานนฺตรสฺส วิย อารุปฺปานนฺตรสฺส กามาวจรปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปุริมานุปฏฺฐิตารมฺมณํ อิจฺฉนฺติฯ เตเนวาห ‘‘ตมฺปิ เตสํ รุจิมตฺตเมวา’’ติอาทิฯ ยุชฺชมานกปจฺจยุปฺปนฺนวเสน วาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปจฺจเย อนุโลมโต ฐิเต ยํ ยํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ภวิตุํ ยุชฺชติ, ตสฺส ตสฺส วเสนาติ อตฺโถฯ น วิจาริตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ นวาติ อารมฺมณอนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปุเรชาตาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยาฯ ตมฺปิ เตสํ นวนฺนํ ปจฺจยานํ อนุโลมโต อลพฺภมานตํฯ

[191-195] น อญฺญมญฺเญน ฆฏิตสฺส มูลสฺสาติ อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจนียโต ฐิเตน โยชิตสฺส สตฺตมสฺส มูลสฺส วิตฺถาริตตฺตาฯ สพฺพํ สทิสนฺติ สพฺพปาฬิคมนํ สทิสํฯ

อิมสฺมิํ…เป.… เวทิตพฺโพติ เอตฺถ อิมสฺมิํ เอตฺถาติ ทฺเว ภุมฺมนิทฺเทสาฯ เตสุ ปฐมสฺส วิสโย ปจฺจนียานุโลเมติ อฏฺฐกถายเมว ทสฺสิโตติ อทสฺสิตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิ-สทฺเทนาติ ‘‘อิเมสมฺปี’’ติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทนฯ กิสฺมิญฺจิ ปจฺจเยฯ กมฺมปจฺจยํ ลภนฺตานิปิ จกฺขาทีนิ วิปากวิญฺญาณาทีนิ จ อินฺทฺริยํ น ลภนฺตีติ กตฺวา ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํ, กติปยํ น ลภตีติ วุตฺตํ โหติฯ มคฺคปจฺจยนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ยถาวุตฺตานีติ ปญฺจโวการปวตฺติอสญฺญภวปริยาปนฺนานิ กฏตฺตารูปาเนว วทติ, น จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานีติ อธิปฺปาโยฯ เย รูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺตีติ เย เหตุอธิปติสหชาตาทิปจฺจยา รูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติ, เอเตเยว เหตุอธิปติอาทิเก ฉ ปจฺจเย น ลภนฺติฯ เอเตเยวาติ วจเนน อญฺเญ กติปเย ลภนฺตีติ สิทฺธํ โหตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉาชาตา…เป.… ลภตี’’ติ อาหฯ อยญฺจ ปจฺจยลาโภ น ชนกวเสน เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ลพฺภมานา…เป.… ทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํฯ ธมฺมวเสนาติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมวเสนฯ อินฺทฺริยนฺติ อินฺทฺริยปจฺจยํฯ ยทิ เอวนฺติ กฏตฺตารูปํ ยํ ยํ น ลภติ, ตํ ตํ ยทิ วตฺตพฺพํ, เอวํ สนฺเต รูปธมฺเมสุ ภูตรูปานิเยว อญฺญมญฺญปจฺจยํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘อุปาทารูปานิ…เป.… วตฺตพฺพ’’นฺติฯ ตํ ปน อุปาทารูปานํ อญฺญมญฺญปจฺจยาลาภวจนํฯ อรูปินฺทฺริยาลาภนฺติ อรูปีนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อินฺทฺริยปจฺจยาลาภํฯ

[196-197] พหุคณนมฺปิ อูนตรคณเนน โยชิตํ อูนตรคณเมว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ยทิปิ ติกาทีสุ ‘เหตุยา ปญฺจา’ติ อิทํ นตฺถี’’ติฯ อนุตฺตานํ ทุวิญฺเญยฺยตาย คมฺภีรํฯ ยถา จ ภูตรูปานิ นารมฺมณปจฺจยา อญฺญมญฺญปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปนฺติ อาห ‘‘วตฺถุปิ ปน ลภตี’’ติฯ ยถา เหฏฺฐา เอกมูลกํ ‘‘ทุมูลก’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ อิธาปิ ทุมูลกํ ‘‘ติมูลก’’นฺติ วทนฺติฯ

[203-233] เจตนามตฺตสงฺคาหเกติ เจตนามตฺตํเยว ปจฺจยุปฺปนฺนํ คเหตฺวา ฐิเต ปญฺเหฯ ตตฺถ หิ ‘‘นกมฺมปจฺจยา เหตุปจฺจยา’’ติ วตฺตุํ สกฺกาฯ เอวํปกาเรติ อิทํ ‘‘ตีณีติอาทีสู’’ติ เอตฺถ อาทิ-สทฺทสฺส อตฺถวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาทิ-สทฺโท หิ ปการตฺโถว โหตี’’ติ อาหฯ รูปมฺปิ ลพฺภติ เจตนามตฺตเมว อสงฺคณฺหนโตฯ

ปจฺจยปจฺจนียานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฏิจฺจวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สหชาตวารวณฺณนา

[234-242] สหชาตปจฺจยกรณนฺติ สหชาตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺติฯ สหชาตายตฺตภาวคมนนฺติ สหชาเต ปจฺจยธมฺเม อายตฺตภาวสฺส คมนํ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อตฺตนา สหชาตปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ฯ เอตฺถ จ สหชาตปจฺจยสงฺขาตํ สหชาตํ กโรตีติ สหชาโต, ตถาปวตฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโมฯ ตตฺถ ปวตฺตมาโน สหชาตสทฺโท ยสฺมา ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อตฺตนา สหชาตํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจยํ กตฺวา ปวตฺติํ ตทายตฺตภาวูปคมนญฺจ วทตีติ วุจฺจติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สหชาตสทฺเทน…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ ตสฺส กรณสฺส คมนสฺส วาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส สหชาตปจฺจยกรณสฺส สหชาตายตฺตภาวูปคมนสฺส วาฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต’’ติ อิมสฺส กุสลํ ธมฺมํ สหชาตํ ตํสหภาวิตญฺจ ปจฺจยํ กตฺวาติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘กุสลาทีนํ กมฺมภาวโต’’ติฯ สหชาตปจฺจยสหภาวีนํ ปจฺจยานํ สงฺคณฺหตฺถญฺเหตฺถ ‘‘สหชาตายตฺตภาวคมนํ วา’’ติ วุตฺตํฯ

ตํกมฺมภาวโตติ เตสํ ยถาวุตฺตปจฺจยกรณตทายตฺตภาวคมนานํ กมฺมภาวโตฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโตติ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวา’’ติ ปฏิจฺจสทฺทํ อาหริตฺวา อตฺโถ วุตฺโต, ตํ ‘‘ปฏิจฺจตฺโถ สหชาตตฺโถ’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ สหชาตสทฺทโยเค กุสลํ ธมฺมนฺติ อุปโยควจนสฺส ยุตฺติ น วุตฺตา, ‘‘เตน สหชาโต หุตฺวา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺสิตนฺติ เกจิฯ นิสฺสยวาเร ปน กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสยตฺเถน ปจฺจยํ กตฺวาติ วทนฺเตน อิธาปิ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาตตฺเถน ปจฺจยํ กตฺวา’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ, ปฏิจฺจสทฺทาหรณมฺปิ อิมเมวตฺถํ ญาเปตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปาทารูปํ กิญฺจิ ภูตรูปสฺส อนุปาลกํ อุปตฺถมฺภกญฺจ โหนฺตมฺปิ สหชาตลกฺขเณน น โหติ, ตสฺมา ปฏิจฺจตฺถํ น ผรตีติ อาห ‘‘ปฏิจฺจาติ อิมินา วจเนน ทีปิโต ปจฺจโย น โหตี’’ติฯ นิทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ อุทาหรณวเสน วุตฺตํ, น อนวเสสโตติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺโตติ ปฏิจฺจตฺถผรณวเสน วุตฺโตฯ ยถา จ อุปาทารูปํ ภูตรูปสฺส อุปาทารูปสฺส จ ปจฺจโย น โหติ, เอวํ ฐเปตฺวา ฉ วตฺถูนิ เสสรูปานิ อรูปธมฺมานํ ปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุวชฺชานิ รูปานิ จ อรูปาน’’นฺติ อาหฯ

สหชาตวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ