ตตฺถาติ เอวมวฏฺฐิเต อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสโยติ ภินฺทนํ วิภาคกรณํ ยทิ ปกตูปนิสฺสยสฺส รูปานํ ปจฺจยตฺตาภาวทสฺสนตฺถํ, นนุ อารมฺมณูปนิสฺสยอนนฺตรูปนิสฺสยาปิ รูปานํ ปจฺจยา น โหนฺติเยวาติ? สจฺจํ น โหนฺติ, เต ปน ทสฺสิตนยาติ ตเทกเทเสน อิตรมฺปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อารมฺมณํ…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตํสมานคติกตฺตาติ เตหิ อนนฺตราทีหิ สมานคติกตฺตา อรูปานํเยว ปจฺจยภาวโตฯ ตนฺติ ปุเรชาตปจฺจยํฯ ตตฺถาติ อนนฺตราทีสุ ปฐิตฺวาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุจฺฉาวาโร

1. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา

เอเกกํ ติกํ ทุกญฺจาติ กุสลตฺติกาทีสุ พาวีสติยา ติเกสุ เหตุทุกาทีสุ สตํ ทุเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกญฺจฯ น ติกทุกนฺติ ตุลฺยโยคีนํ น ติกทุกนฺติ อตฺโถฯ ติกวิสิฏฺฐํ ปน ทุกํ, ทุกวิสิฏฺฐญฺจ ติกํ, ติกวิสิฏฺฐติกทุกวิสิฏฺฐทุเกสุ วิย นิสฺสาย อุปริ เทสนา ปวตฺตา เอวาติฯ

เย กุสลาทิธมฺเม ปฏิจฺจาติ วุตฺตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทีสุ, เต กุสลาทิธมฺมา ปฏิจฺจตฺถํ ผรนฺตา เหตุอาทิปจฺจยฏฺฐํ สาเธนฺตา กุสลาทิปจฺจยา เจวาติ อตฺโถฯ เตเนวาหาติ ยสฺมา ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ปฏิจฺจตฺถผรณํ อุภเยสํ เตสํ สหภาเว สติ, นาญฺญถาฯ เตเนว การเณนาห ‘‘เต จ โข สหชาตาวา’’ติฯ เตติ เหตุอาทิปจฺจยาฯ เตสุ หิ เหตุสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยาทโย สหชาตา, อนนฺตรสมนนฺตราทโย อสหชาตา ปจฺจยา โหนฺตีติฯ เอเตหิ ทฺวีหิ วาเรหิ อิตเรตรตฺถโพธนวเสน ปวตฺตาย เทสนาย กิํ สาธิตํ โหตีติ อาห ‘‘เอวญฺจ นิรุตฺติโกสลฺลํ ชนิตํ โหตี’’ติฯ

เต เต ปญฺเห อุทฺธริตฺวาติ ‘‘สิยา กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทโย เย เย ปญฺหา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, เต เต ปญฺเห อุทฺธริตฺวาฯ ปมาทเลขา เอสาติ อิทํ ‘‘กุสโล เหตุ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ ลิขิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ปฏิจฺจสหชาตวาเรสุ สหชาตปจฺจโย, ปจฺจยนิสฺสยวาเรสุ นิสฺสยปจฺจโย, สํสฏฺฐสมฺปยุตฺตวาเรสุ สมฺปยุตฺตปจฺจโย เอกนฺติโกติ กตฺวา วุตฺโตติ อาห ‘‘ปุริมวาเรสุ…เป.… นิยเมตฺวา’’ติฯ ตตฺถาติ เตสุ ปุริมวาเรสุ ฉสุฯ น วิญฺญายนฺติ สรูปโต อนุทฺธฏตฺตาฯ เอวมาทีหิ ปญฺเหหิฯ เหตาทิปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเนสูติ เหตุอาทีสุ ปจฺจยธมฺเมสุ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธาทิเภเทสุ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุฯ นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํฯ เหตาทิปจฺจยานํ นิจฺฉยาภาวโตติ ‘‘อิเม นาม เต เหตุอาทโย ปจฺจยธมฺมา’’ติ นิจฺฉยาภาวโต สรูปโต อนิทฺธาริตตฺตาฯ ยถา หิ นาม นานาชฏาชฏิตํ คุมฺพนฺตรคตญฺจ ตํสทิสํ สรูปโต อทิสฺสมานํ อิทํ ตนฺติ น วินิจฺฉินียติ, เอวํ ญาตุํ อิจฺฉิโตปิ อตฺโถ สรูปโต อนิทฺธาริโต นิชฺชโฏ นิคุมฺโพ จ นาม น โหติ นิจฺฉยาภาวโต, สรูปโต ปน ตสฺมิํ นิทฺธาริเต ตพฺพิสยสฺส นิจฺฉยสฺส วเสน ปุคฺคลสฺส อสมฺพุทฺธภาวาปฺปตฺติยา โส ปญฺโห นิชฺชโฏ นิคุมฺโพ จ นาม โหตีติ อาห ‘‘นิจฺฉยาภาวโต เต ปญฺหา นิชฺชฏา นิคุมฺพา จ กตฺวา น วิภตฺตา’’ติ, ‘‘น โกจิ ปุจฺฉาสงฺคหิโต…เป.… วิภตฺตา’’ติ จฯ ตนฺติ ปญฺหาวิสฺสชฺชนํ สนฺธาย นิชฺชฏตา น วุตฺตา, อถ โข นิจฺฉยุปฺปาทนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ฐปนํ นาม อิธ วิเนยฺยสนฺตาเน ปติฏฺฐปนํ, ตํ ปน ตสฺส อตฺถสฺส ทีปนํ โชตนนฺติ อาห ‘‘ปกาสิตตฺตา’’ติฯ ปกาเรหีติ เหตุอาทิปจฺจยปฺปกาเรหิ, กุสลาทิปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนปฺปกาเรหิ วาฯ

[25-34] ปริกปฺปนํ วิทหนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ปริกปฺปปุจฺฉาติ วิธิปุจฺฉา’’ติฯ สิยาติ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ เอโส วิธิ กิํ อตฺถีติ เอเตน ‘‘สิยา’’ติ วิธิมฺหิ กิริยาปทํฯ ปุจฺฉา ปน วากฺยตฺถสิทฺธา เวทิตพฺพาฯ ตเมว หิ วากฺยตฺถสิทฺธํ ปุจฺฉํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘กิํ โส กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สิยา’’ติ วุตฺตํฯ สํปุจฺฉนํ ปริกปฺปปุจฺฉาติ ตสฺมิํ ปกฺเข หิ กิริยาย ปเทเนว ปุจฺฉา วิภาวียตีติ วุตฺตํ โหตีติฯ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยา’’ติ อุภยมิทํ ปจฺจยวจนํ, ‘‘กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปจฺจยุปฺปนฺนวจนํฯ เตสุ ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺจยภาเว วิภาวิเต ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถโต วิภาวิตาเยว โหตีติ ปจฺจยธมฺโมว ปุจฺฉิตพฺโพฯ ตตฺถ จ ปจฺจยธมฺมวิสิฏฺโฐ ปฏิจฺจตฺโถ วา ปุจฺฉิตพฺโพ สิยา ปจฺจยวิสิฏฺโฐ วาติ ทุวิธา ปุจฺฉิตพฺพาเยว อตฺถวิกปฺปา อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ

เตสุ ปฐมสฺมิํ ปุจฺฉา สโทสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพปุจฺฉานํ ปวตฺติโตติ กุสลมูลาทีนํ สตฺตสตฺตปุจฺฉานํ ปวตฺตนโต, อุปฺปชฺชมานํ กุสลํฯ เตหิ ปจฺจเยหีติ ปจฺฉาชาตวิปากปจฺจเยหิ อุปฺปตฺติ อนุญฺญาตาติ อาปชฺชติ, น จ ตํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํตํปจฺจยาติ ตโต ตโต โยนิโสมนสิการาทิปจฺจยโตฯ ภวนมตฺถิตา เอตฺถ น จ ปุจฺฉิตาติ ‘‘กิํ สิยา’’ติ วุตฺตโยชนาย โทสมาหฯ เอวญฺจ กตฺวาติ อุปฺปตฺติยา เอว ปุจฺฉิตตฺตาฯ

ตตฺถาติ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา วุตฺเต อตฺถนฺตเรฯ อุปฺปชฺเชยฺยาติ อุปฺปตฺติํ อนุชานิตฺวาติ ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ กุสลปจฺจยํ อุปฺปตฺติํ อนุชานิตฺวาฯ ตสฺสาติ อุปฺปตฺติยาฯ ภวนปุจฺฉนนฺติ เหตุปจฺจยา ภวนปุจฺฉนํ น ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุน ตสฺสาติ เหตุปจฺจยา อุปฺปตฺติยาฯ ภวนปุจฺฉนนฺติ เกวลํ ภวนปุจฺฉนํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วุตฺตนเยน อุภยตฺถาปิ อุปฺปตฺติอนุชานนมุเขน ภวนปุจฺฉนํ อยุตฺตํ, ตสฺมาฯ อนุชานนญฺจ อฏฺฐกถายํ วุตฺเต อตฺถวิกปฺปทฺวเย อตฺถโต อาปนฺนํ, ตํ อนนุชานนฺโต อาห ‘‘อนนุชานิตฺวาวา’’ติอาทิฯ สํปุจฺฉนเมวาติ อิมินา สํปุจฺฉเน ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อิทํ กิริยาปทนฺติ ทสฺเสติฯ ยทิ เอวํ ‘‘สิยา’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห ‘‘สิยาติ…เป.… ปุจฺฉตี’’ติฯ อยํ นโยติ ‘‘สิยา’’ติอาทินา อนนฺตรวุตฺโต อตฺถนโยฯ น วิญฺญายติ อนามฏฺฐวิเสสตฺตาฯ ทฺเวปิ ปุจฺฉาติ สมฺภวนปุจฺฉา ตพฺพิเสสปุจฺฉา จาติ ทุวิธาปิ ปุจฺฉา เอกาเยว ปุจฺฉา สํปุจฺฉนภาวโต เอกาธิกรณภาวโต จฯ

คมนุสฺสุกฺกวจนนฺติ คมนสฺส อุสฺสุกฺกวจนํฯ คมนกิริยาย ยถา อตฺตโน กตฺตา อุปริ กตฺตพฺพกิริยาย โยคฺยรูโป โหติ, เอวเมว ฐานํ คมนุสฺสุกฺกนํ ตสฺส โพธนํ วจนํฯ เอวํภูตา จ กิริยา ยสฺมา อตฺถโต กิริยนฺตราเปกฺขา นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘คมนสฺส…เป.… อตฺโถ’’ติฯ กถํ ปเนตสฺมิํ สหชาตปจฺจยปฏฺฐาเน ปฏิจฺจวาเร ปฏิจฺจสทฺทสฺส ปจฺฉิมกาลกิริยาเปกฺขตาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิฯ เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘อสติปิ ปฏิอยนุปฺปชฺชนานํ กาลเภเท อญฺญตฺร เหตุผเลสุ ทิสฺสมานํ ปุริมปจฺฉิมกาลตํ เหตุผลตาสามญฺญโต อิธาปิ สมาโรเปตฺวา รุฬฺหีวเสน ปุริมปจฺฉิมกาลโวหาโร กโต’’ติฯ เตนาห ‘‘คหณปฺปวตฺติอาการวเสน…เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ ตตฺถ อตฺตปฏิลาโภ อุปฺปาโทติ อตฺโถฯ

คมนนฺติ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานํ อยนกิริยํ ปริยายนฺตเรนาหฯ สา ปนตฺถโต ปวตฺติ, ปวตฺติ จ ธมฺมานํ ยถาปจฺจยํ อุปฺปตฺติเยวฯ สภาวธมฺมานญฺหิ อุปฺปตฺติยํ โลเก สพฺโพ กิริยาการกโวหาโร, ตสฺมา ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานํ ยํ ปฏิอยนํ ปฏิคมนํ อตฺถโต ปฏิอุปฺปชฺชมานํ, ตญฺจ คจฺฉนฺตาทิอเปกฺขาย โหตีติ อาห ‘‘คจฺฉนฺตสฺส ปฏิคมนํ, อุปฺปชฺชนฺตสฺส ปฏิอุปฺปชฺชน’’นฺติฯ ตยิทํ คมนปฏิคมนํ, อุปฺปชฺชนปฏิอุปฺปชฺชนํ สมานกิริยาฯ กถํ? ยสฺมา ปฏิกรณํ ปฏิสทฺทตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สหชาตปจฺจยภูตสฺส อุปฺปชฺชนฺตสฺส ปฏิอุปฺปชฺชนํ ‘‘ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ อตฺโถ, ตสฺมาฯ ตทายตฺตุปฺปตฺติยาติ สหโยเค กรณวจนํ, กรณตฺเถ, เหตุตฺเถ วา, ตสฺมิํ อุปฺปชฺชมาเน กุสลธมฺเม อายตฺตาย ปฏิพทฺธาย อุปฺปตฺติยา สเหว ปฏิคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เตน ปฏิอยนตฺตลาภานํ สมานกาลตํ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘สหชาตปจฺจยํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิฯ นนุ จ สมานกาลกิริยายํ อีทิโส สทฺทปฺปโยโค นตฺถิ, ปุริมกาลกิริยายเมว จ อตฺถีติ? นายเมกนฺโต สมานกาลกิริยายมฺปิ เกหิจิ อิจฺฉิตตฺตาฯ ตถา หิ –

‘‘นิหนฺตฺวา ติมิรํ โลเก, อุทิโต สตรํสมิ;

โลเกกจกฺขุภูโตย-มตฺถเมติ ทิวากโรฯ

‘‘สิรีวิลาสรูเปน, สพฺพโสภาวิภาวินา;

โอภาเสตฺวาทิโต พุทฺโธ, สตรํสิ ยถา ปโร’’ติฯ –

จ ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ

[35-38] ตาสูติ ทุกมูลกนเย เหตารมฺมณทุเก เอกูนปญฺญาสปุจฺฉา, ตาสุฯ เหตารมฺมณทุเกติ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ เหตุปจฺจยอารมฺมณปจฺจยานํ วเสน อาคเต ปจฺจยทุเกฯ ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ ทสฺสิตตฺตาติ ยสฺมิํ วาจนามคฺเค กุสลปทมูลา กุสลปทาวสานา , กุสลาทิปทตฺตยมูลา กุสลาทิปทตฺตยาวสานา จ เอกูนปญฺญาสาย ปุจฺฉานํ อาทิปริโยสานภูตา ทฺเว เอว ปุจฺฉา ทสฺสิตา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปณฺณตฺติวาเร ปุจฺฉานํ วุตฺโต น ปจฺจยานนฺติ อตฺโถฯ ปุจฺฉาย หิ วเสน เหตุปจฺจเย เหตุปจฺจยสงฺขาตํ เอกมูลํ เอตสฺสาติ เอกมูลโก, นยสทฺทาเปกฺขาย จายํ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ เอวํ อารมฺมณปจฺจยมูลกาทีสุฯ

ตถา เหตุอารมฺมณปจฺจยสงฺขาตานิ ทฺเว มูลานิ เอตสฺสาติ ทฺวิมูลโกติอาทินา โยเชตพฺพาฯ ปจฺจยานํ ปน วุจฺจมาเน ปฐมนยสฺส เอกมูลกตา น สิยาฯ น หิ ตตฺถ ปจฺจยนฺตรํ อตฺถิ, ยํ มูลภาเวน วตฺตพฺพํ สิยาฯ เตนาห ‘‘ปจฺจยานํ ปน วเสนา’’ติอาทิฯ เหตารมฺมณทุกาทีนนฺติ อวยเว สามิวจนํ, อธิปติอาทีนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตโต ปรํ มูลสฺส อภาวโต สพฺพมูลกํ อนวเสสานํ ปจฺจยานํ มูลภาเวน คหิตตฺตาฯ น หิ มูลวนฺตภาเวน คหิตา ปจฺจยา มูลภาเวน คยฺหนฺติฯ ปจฺจยคมนํ ปาฬิคมนนฺติ วิญฺญายติ อภิเธยฺยานุรูปํ ลิงฺควจนาทีติ กตฺวาฯ อิธาติ อนุโลเมฯ จ-สทฺโท อุปจยตฺโถฯ โส เตวีสติมูลสฺส สพฺพมูลภาวํ อุปจเยน วุจฺจมานํ โชเตติฯ

[39-40] เอวํ สตีติ ‘‘อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘อารมฺมณปจฺจยา อวิคตปจฺจยา, อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ วาจนามคฺเค สติฯ จกฺกพนฺธนวเสน ปาฬิคติ อาปชฺชตุ, โก โทโสติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาห ‘‘เหฏฺฐิมโสธนวเสน จ อิธ อภิธมฺเม ปาฬิ คตา’’ติฯ ตถา หิ ขนฺธวิภงฺคาทีสุปิ ปาฬิ เหฏฺฐิมโสธนวเสน ปวตฺตาฯ คณนจาเรน ตมตฺถํ สาเธตุํ ‘‘เอวญฺจ กตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารมฺมณาทีสูติ อารมฺมณมูลกาทีสุ นเยสุฯ ตสฺมิํ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมณาทิปจฺจเยฯ สุทฺธิกโตติ สุทฺธิกนยโตฯ ตสฺมาติ อารมฺมณมูลกาทีสุ สุทฺธิกนยสฺส อลพฺภมานตฺตาฯ เอกมูลกนโย ทฏฺฐพฺโพ อารมฺมณมูลเกติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อารมฺมณปจฺจยา…เป.… อวิคตปจฺจยาติ วา’’ติอาทิ ตาทิสํ วาจนามคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยตฺถ ‘‘อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยา, อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อารมฺมณปจฺจยา…เป.… อวิคตปจฺจยา’’ติ เอวํ อารมฺมณมูลเก อนนฺตรปจฺจยมูลภูตา อารมฺมณปจฺจยปริโยสานเมว เอกมูลกํ ทสฺเสตฺวา อุปริ อวสิฏฺฐเอกมูลกโต ปฏฺฐาย ยาว สพฺพมูลเก วิคตปจฺจยา, ตาว สํขิปิตฺวา อวิคตปจฺจโยว ทสฺสิโตฯ เตนาห ‘‘เอกมูลเกสู’’ติอาทิฯ อิโต ปเรสุปิ เอทิเสสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ มูลเมว ทสฺเสตฺวาติ อธิปติมูลเก เอกมูลกสฺส อาทิเมว ทสฺเสตฺวาฯ น สุทฺธิกทสฺสนนฺติ น สุทฺธิกนยทสฺสนํฯ ‘‘สุทฺธิกนโย หิ วิเสสาภาวโต อารมฺมณมูลกาทีสุ น ลพฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ

นาปิ สพฺพมูลเก กติปยปจฺจยทสฺสนํ อุปริ สพฺพมูลเก เอกมูลกสฺส อาคตตฺตาฯ

[41] เอกสฺมิญฺจาติ อวิคตมูลกาทิเก จ นเยฯ สงฺเขปนฺตรคโตติ สงฺเขปสฺส สงฺขิปิตสฺส อพฺภนฺตรคโต, สงฺขิปิตพฺโพติ อตฺโถฯ มชฺฌิมานํ ทสฺสนนฺติ มชฺฌิมานํ นยโต ทสฺสนํ, อญฺญถา สงฺเขโป เอว น สิยาฯ คติทสฺสนนฺติ อนฺตทสฺสนํ อกตฺวา ปาฬิคติยา ทสฺสนํ, ตญฺจ อาทิโต ปฏฺฐาย กติปยทสฺสนเมวฯ เตน วิคตปจฺจยุทฺธารเณน โอสานจตุกฺกํ ทสฺเสติ อวิคตมูลเก วิคตปจฺจยสฺส โอสานภาวโตฯ สพฺพมูลกสฺส อวสาเนน ‘‘วิคตปจฺจยา’’ติ ปเทนฯ

ยถา เหตุอาทีนํ ปจฺจยานํ อุทฺเทสานุปุพฺพิยา ทุกติกาทิโยชนา กตา, เอวํ ตตฺถ อารมฺมณาทิปจฺจเย ลงฺฆิตฺวาปิ สกฺกา โยชนํ กาตุํ, ตถา กสฺมา น กตา? ยทิปิ อนวเสสโต ปจฺจยานํ มูลภาเวน คหิตตฺตา เกสญฺจิ เกหิจิ โยชเน อตฺถวิเสโส นตฺถิ, อารมฺมณมูลกาทีสุ ปน อารมฺมณาธิปติทุกาทีนํ เหตุมูลเก จ เหตุอธิปติอนนฺตรติกาทีนํ ตํตํอวสิฏฺฐปจฺจเยหิ โยชนาย อตฺเถว วิเสโส, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อุปฺปฏิปาฏิยา โยชนา น สุขคฺคหณา, สกฺกา จ ญาณุตฺตเรน ปุคฺคเลน ยถาทสฺสิเตน นเยน โยชิตุนฺติ อุปฺปฏิปาฏิยา ปจฺจเย อคฺคเหตฺวา ปฏิปาฏิยาว เต โยเชตฺวา ทสฺสิตาติ อิมมตฺถมาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินาฯ

ตญฺจ คมนํ ยุตฺตนฺติ ยํ สพฺเพหิ ติเกหิ เอเกกสฺส ทุกสฺส โยชนาวเสน ปาฬิคมนํ, ตํ ยุตฺตํ ติเกสุ ทุกานํ ปกฺเขปภาวโตฯ ตตฺถาติ ทุเกสุฯ เอเกกสฺมินฺติ เอเกกสฺมิํ ทุกติเกฯ นยาติ อนุโลมนยาทโย วาเร วาเร จตฺตาโร นยา, ปุจฺฉา ปน สตฺตวีสติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา เหตุทุเกน สมานาติ? ตํ ติกปเทสุ ปจฺเจกํ เหตุทุกสฺส ลพฺภมานสฺส เหตุทุกภาวสามญฺญโต วุตฺตํฯ

วุตฺตนเยนาติ ‘‘น หี’’ติอาทินา ทุกติเก วุตฺตนเยนฯ ตตฺถ หิ น ทุกสฺส โยชนา อตฺถิ, อถ โข ทุกานํ เอเกเกน ปเทน ติกสฺส โยชนาฯ เตนาห ‘‘เอเกโก ติโก ทุกสเตน โยชิโต’’ติฯ เอเกกสฺมินฺติ เอเกกสฺมิํ ติกทุเกฯ

ติกาทโย ฉ นยาติ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวร’’นฺติอาทินา คาถายํ วุตฺตา ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยาฯ สตฺตวิธมฺปีติ วารเภเทน สตฺตธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตมฺปิฯ อนุโลมนฺติ ปจฺจยานุโลมํ อนุโลมภาวสามญฺเญน สห คเหตฺวาฯ ตถา จตุพฺพิธมฺปิ ติกปฏฺฐานํ ติกปฏฺฐานตาสามญฺเญน, ทุกปฏฺฐานาทีนิ จ จตฺตาริ จตฺตาริ ตํสามญฺเญน สห คเหตฺวาฯ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวร’’นฺติ คาถาย อธิปฺปายวิภาวนวเสน ‘‘อนุโลมมฺหี’’ติอาทินา วุตฺตํ อิมมตฺถํ คเหตฺวาฯ สตฺตปฺปเภเทติ ปฏิจฺจวาราทิวเสน สตฺตปฺปเภเทฯ ฉปิ เอเต ติกาทิเภเทน จตุจตุปฺปเภทา ธมฺมานุโลมาทิวเสน ฉ อุทฺธริตพฺพาติ อิทํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ธมฺมานุโลมาทิวิภาคภินฺนาปิ ติกาทิภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตา ติกปฏฺฐานาทิสงฺขาตา ติกาทโย ฉ ธมฺมนยา ปฏิจฺจวาราทิวเสน วิภชิยมานา ตตฺถ ตตฺถ นิทฺธาริยมาเน อนุโลมตาสามญฺเญน อนุโลมนฺติ เอกโต คหิเต ปจฺจยานุโลเม สุฏฺฐุ อติวิย คมฺภีราติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิธ ปน อยํ คาถา ตสฺมิํ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตา’’ติ ธมฺมานุโลโม ปจฺจยานุโลมสฺส วิเสสนภาเวน นิยเมตฺวา วุตฺโตฯ เอส นโย ปจฺจนียคาถาทีสุปิฯ ติกปฏฺฐานสฺส ทุกปฏฺฐานสฺส จ ปุพฺเพ อตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘ทุกติกปฏฺฐานาทีสู’’ติฯ ติเกหิ ปฏฺฐานนฺติ ติเกหิ นานปฺปการโต ปจฺจยวิภาวนํ, ติเกหิ วา ญาณสฺส ปวตฺตนฏฺฐานํฯ ทุกสมฺพนฺธิ ติกปฏฺฐานํ, ทุกวิสิฏฺฐานํ วา ติกานํ ปฏฺฐานํ ทุกติกปฏฺฐานนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุกาน’’นฺติอาทิมาหฯ ทุกาทิวิเสสิตสฺสาติ ทุกาทิปทวิเสสิตสฺส ทุกาทิภาโว ทฏฺฐพฺโพ ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ, นเหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิวจนโตฯ

ปจฺจยานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา

[42-44] ยาวาติ ปาฬิปทสฺส อตฺถวจนํ ยตฺตโกติ อาห ‘‘ปเภโท’’ติฯ อตฺถิ เตวีสติมูลกสฺสาติ อตฺโถฯ ตาว ตตฺตกํ ปเภทํฯ ตตฺถาติ อนุโลเม อาคตนฺติ อตฺโถฯ นยทสฺสนวเสน ทสฺสิตํ , กินฺติ? เอเกกสฺส ปทสฺส วิตฺถารํ ทสฺเสติฯ อวเสสสฺส ปจฺจยสฺส มูลวนฺตภาเวน คหิตสฺสฯ

ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา

[45-48] ปุน ตตฺถาติ อนุโลเมฯ ปจฺจยปทานีติ ปจฺจยา เอว ปทานิ ปจฺจยปทานิฯ อิธาติ อนุโลมปจฺจนีเยฯ สุทฺธิกปจฺจยานนฺติ ปจฺจยนฺตเรน อโวมิสฺสานํ ปจฺจยานํ, อนุโลมปจฺจนียเทสนํ วกฺขมานํ สนฺธายาติ อตฺโถฯ

อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. กุสลตฺติกํ

1. ปฏิจฺจวารวณฺณนา

1. ปจฺจยานุโลมํ

(1) วิภงฺควารวณฺณนา

[53] ติกปทานํ ติกนฺตรปเทหิ วิสทิสตา ปากฏาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ติกปทนานตฺตมตฺเตน วินา’’ติฯ มูลาวสานวเสนาติ ‘‘เอกมูเลกาวสานํ นวา’’ติอาทินา วุตฺตมูลาวสานวเสนฯ ‘‘น ตาเยว เวทนาตฺติกาทีสู’’ติ เอตฺถ ยา สทิสตา ปฏิกฺขิตฺตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทิสตํ สนฺธาย ‘น ตาเยวา’ติ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ยาติ ยา ปุจฺฉาฯ สพฺพปุจฺฉาสมาหรณนฺติ สพฺพาสํ เอกูนปญฺญาสาย ปุจฺฉานํ สมุจฺจยนํ อนวเสเสตฺวา กถนํฯ อิธ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวารุทฺเทเส กตฺตพฺพํฯ อาทิโต หิ อนวเสสโต วุตฺเต ปจฺฉา ยถารหํ ตเทกเทสวจนํ ยุตฺตํฯ น หิ ตตฺถ เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺตีติ ตตฺถ ตสฺมิํ ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย ปีติตฺติเก เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ น หิ ลภนฺติ, อฏฺฐวีเส ปน ลภนฺตีติ อตฺโถฯ