21. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[21] ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ ยทิทํ สมาสโต ปจฺจยลกฺขณํ ยํ สนฺธาย สุตฺเต วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหตี’’ติ, ตยิทํ อตฺถิปจฺจเย โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิํ วตฺวา อยญฺจ นโย นิพฺพาเน น ลพฺภติ, ตสฺมา นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจยภาเวน น อุทฺธฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพานญฺจ…เป.… อุปการกํ โหตี’’ติ อาหฯ เตน ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว วิเสสโต พฺยติเรกมุเขน ปากโฏ โหตีติ ทสฺเสติฯ นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธติ นตฺถิปจฺจยภาววิรุทฺโธฯ วิคตาวิคตปจฺจยา วิย หิ อญฺญมญฺญํ อุชุปจฺจนีกภาเวน ฐิตา นตฺถิอตฺถิปจฺจยาฯ น นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจโย นตฺถิภาโวปการกตาอวิโรธโตฯ เย หิ อตฺถิปจฺจยธมฺมา, เต นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺธา เอว ทิฏฺฐาติ อธิปฺปาโยฯ

สติ จ อุปฺปนฺนตฺเตติ สมฺพนฺโธฯ เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ อาหารินฺทฺริยาติ โยชนาฯ เอกโตติ สหฯ สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาวโตติ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตปจฺจยตฺตาภาวโตฯ ตทภาโวติ สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาโวฯ เอเตสนฺติ อตฺถิปจฺจยตาวเสน ปวตฺตมานานํ อาหารินฺทฺริยานํฯ ธมฺมสภาววเสนาติ ธมฺมตาวเสนฯ ธมฺมตา เหสา, ยทิทํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สห ปุเรตรํ ปจฺฉา จ ลพฺภมานา อาหารินฺทฺริยา เตสํ อตฺถิปจฺจยา โหนฺติ, น สหชาตาทิปจฺจยาติฯ ยถา วา จกฺขาทิทฺวารานํ รูปาทิอารมฺมณานํ สติปิ นิยตวุตฺติตาย ทฺวารารมฺมณโต วิญฺญาณสฺส ฉพฺพิธภาเว อารมฺมณมนามสิตฺวา, ทฺวารโต ทฺวารมนามสิตฺวา อารมฺมณโต ฉพฺพิธตา วุจฺจติ, เอวมิธาปิ อาหารินฺทฺริยานํ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สติปิ สหชาตาทิภาเว อรูปกฺขนฺธาทิวเสน สหชาตาทิเภทภินฺนสฺส อตฺถิปจฺจยสฺส ทสฺสิตตฺตา ปญฺหาวาเร อาหารินฺทฺริยานํ วเสน อาคเต จตุตฺถปญฺจมโกฏฺฐาสภูเต อตฺถิปจฺจยวิเสเส สหชาตาทิเภทํ อามสิตุํ น ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อาหาโร อินฺทฺริยญฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน อาหารินฺทฺริเยสุ สหชาตาทิภาวสฺส อภาวโตฯ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

22-23-24. นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[22-23] เอตฺถาติ นตฺถิปจฺจเยฯ นานนฺติ นานตฺตํฯ เอเตนาติ อนนฺตรปจฺจยโต นตฺถิปจฺจยสฺส วิเสสมตฺตทีปเนน ‘‘ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นาน’’นฺติ อิมินา วจเนนฯ อตฺโถติ ธมฺโมฯ พฺยญฺชนสงฺคหิเตติ ‘‘นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโย’’ติ เอวมาทิพฺยญฺชเนน สงฺคหิเตฯ ปจฺจยลกฺขณมตฺเตติ เอตฺถ ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกา อรูปธมฺมา, วิคตภาเวน อุปการกาติ เอวมาทิเก ปจฺจยานํ ลกฺขณมตฺเตฯ

นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

อาทิมปาโฐติ ปุริมปาโฐฯ ตถา จ สตีติ โทสสฺสปิ สตฺตรสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยภาเว สติฯ อธิปติปจฺจยภาโวปิสฺส อนุญฺญาโต โหตีติ อาห ‘‘โทสสฺสปิ ครุกรณํ ปาฬิยํ วตฺตพฺพํ สิยา’’ติฯ ‘‘เสสาน’’นฺติ วจเนเนว นิวาริโตติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตํนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘น จ เสสาน’’นฺติอาทิฯ ปุเรชาตาทีหีติ ปุเรชาตกมฺมาหารฌานินฺทฺริยมคฺควิปากปจฺจเยหิฯ ตนฺนิวารณตฺถนฺติ ตสฺส ยถาวุตฺตโทสสฺส นิวารณตฺถํฯ วิสุญฺจ อคฺคเหตฺวาติ โลภโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, ตถา โทโสติ เอวํ วิสุญฺจ อคฺคเหตฺวาฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณาทิปจฺจโย โหนฺตํเยว ปถวีอาทิสภาวตฺตา อตฺตนา สหชาตานํ สหชาตาทิปจฺจยา โหนฺติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘โผฏฺฐพฺพายตนสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ วุตฺเต สพฺพธมฺเม สนฺธายาห ‘‘สพฺพธมฺมานํ ยถาโยคํ เหตาทิปจฺจยภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ น หิ เอตํ…เป.… ภาวทสฺสนํ, อถ โข เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘เอเตน โผฏฺฐพฺพายตนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ รูปาทีนนฺติ รูปายตนาทีนํฯ

เภทาติ วิเสสาฯ เภทํ อนามสิตฺวาติ จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทิวิเสสํ อคฺคเหตฺวาฯ เต เอวาติ ยถาวุตฺตวิเสสานํ สามญฺญภูเต ขนฺเธ เอวฯ ยํ สนฺธาย ‘‘เอวํ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ วิภาเวตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏฺฐานสํวณฺณนา เหสาติ เอเตน สุตฺเต วุตฺตปริยายมคฺคภาเวเนตฺถ น สกฺกา มิจฺฉาวาจาทีนํ มคฺคปจฺจยํ วตฺตุนฺติ ทสฺเสติฯ