เมนู

15. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[15] เกวลาย โอชาย อชฺโฌหรณสฺส อภาวา ‘‘อสิตปีตาทิวตฺถูหิ สห อชฺโฌหริโตวา’’ติ วุตฺตํฯ ขาทนียโภชนียปฺปเภเท อสิเต ตาว กพฬีการตา โหตุ, ปาตพฺพาทิเก ปน กถนฺติ อาห ‘‘ปาตพฺพ…เป.… โหนฺตี’’ติฯ เยภุยฺยวเสน วา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อนุปาลโกติ อุปตฺถมฺภโกฯ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส กายสฺส อาหารปจฺจยภาโว กพฬีการาหารสฺส วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพฯ กสฺมาติ เจ? เอตฺถ การณมาห ‘‘น หี’’ติอาทินาฯ สติ หิ ปจฺจยภาเว ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐาโน กพฬีการาหาโร จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, โนจิตฺตสมุฏฺฐานสฺส ปน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ติวิโธปิ…เป.… วุตฺโต’’ติฯ

อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[16] ‘‘มิสฺสกตฺตา’’ติ อิทํ อินฺทฺริยตาย รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ เอกชฺฌํ กตฺวา เทสิตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา มิสฺสกตฺตาติ รูปชีวิตินฺทฺริยมิสฺสกตฺตาติ อตฺโถฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํฯ น สพฺเพน สพฺพํ วชฺชิตพฺพนฺติ ยถา ปญฺหาปุจฺฉเก อรูปชีวิตินฺทฺริยํ มิสฺสกตฺตา น คหิตํ, น เอวมิธ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อคฺคหิตนฺติ อตฺโถฯ

อรูปานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปจฺจยนฺตราเปกฺขานิ อาวชฺชนารมฺมณาทิอญฺญปจฺจยสาเปกฺขานิ อินฺทฺริยปจฺจยา สิยุํ จกฺขาทีนํ รูปารูปานํ อญฺญมญฺญํ กทาจิปิ อวินิพฺภุตฺตภาวสฺส อภาวโต, ปจฺจยนฺตรสโมธานาเปกฺขตาย จฯ โย ปน นิรเปกฺโขติ ยถา จกฺขาทีนิ ปจฺจยนฺตเรสุ สาเปกฺขานิ, เอวํ สาเปกฺโข อหุตฺวา โย ตตฺถ นิรเปกฺโข อินฺทฺริยปจฺจโย โหติ อวินิพฺภุตฺตธมฺมานํ ยถา ทุวิธมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ, โส อตฺตโน…เป.… นตฺถีติ โยชนาฯ อวินิพฺภุตฺตานํ เตสมฺปิ ลิงฺคาทีนํ สิยุํ วินิพฺภุตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ อินฺทฺริยปจฺจยตาภาวสฺส อทิฏฺฐตฺตาฯ

นนุ จกฺขาทีนํ วินิพฺภุตฺตานํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว ทิฏฺโฐติ? สจฺจํ ทิฏฺโฐ, น ปน โส สมานชาติยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ สติ เจวนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร สมานชาติยํเยว อวินิพฺภุตฺตสฺส อินฺทฺริยปจฺจยภาเว สติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิ สทฺธิํฯ สหโยเค หิ อิทํ กรณวจนํฯ ยทิปิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ลิงฺคาทีนํ กลลาทิกาเล อินฺทฺริยปจฺจยตํ น ผเรยฺยุํ เตสํ ตทา อภาวโตฯ เย ปน รูปธมฺมา ตทา สนฺติ, เตหิ อวินิพฺภุตฺตาว, เตสํ กสฺมา น ผรนฺตีติ อาห ‘‘อญฺเญสํ ปนา’’ติอาทิฯ อพีชภาวโต อนิมิตฺตภาวโตฯ ตทนุรูปานนฺติ กลลาทิอวตฺถานุรูปานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺติ, ยโต ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ ปกติวิภาโค วิญฺญายตีติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ

กุสลชาติยนฺติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เย ปน ‘‘กุสลชาติก’’นฺติ ปฐนฺติ, เตสํ ปจฺจตฺเตกวจนํฯ วิสุํ เอกชาติ วา ภูมิ วา น โหติ ตเทกเทสภาวโตฯ เหตุอาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ เอส นโยติ ยฺวายํ ‘‘ภูมิวเสน วุตฺเตสู’’ติอาทินา อรูเป อลพฺภมานสฺส อินฺทฺริยปจฺจยสฺส อฏฺฐปเน อตฺถนโย วุตฺโต, เอส นโย โยเชตพฺโพติฯ ตถา อปริยาปนฺนกุสลเหตุ, ตถา อกุสลเหตูติ เอตฺถาปิ ปฐมาปริยาปนฺนกุสลเหตุ โทมนสฺสสหคตากุสลเหตุ จ วิสุํ เอกชาติ ภูมิ วา น โหนฺตีติ อารุปฺเป อลพฺภมานาปิ วิสุํ น ฐปิตาติ โยเชตพฺโพฯ เอส นโย ‘‘อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ เอวมาทีสุฯ

สติ สหชาตปจฺจยตฺเต อุปฺปาทกฺขเณปิ อินฺทฺริยปจฺจยตา สิยาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สหชาตปจฺจยตฺตาภาวํ สนฺธายา’’ติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน สห อุปฺปชฺชมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา)ฯ ตสฺส ปน สหชาตปจฺจยตฺตาภาโว ยทิปิ อฏฺฐกถายํ ‘‘สหชาตปจฺจยตา ปน ตสฺส นตฺถี’’ติ สรูเปเนว ทสฺสิโต, ตถาปิ ตํ อนนุชานนฺโต ‘‘อุปฺปาท…เป.… นิวาเรตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘วกฺขตี’’ติอาทินา ตมตฺถํ สมตฺเถติฯ กมฺมปจฺจยสทิสนฺติ หิ เอเตน ตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปจฺจยภาโว ปกาสิโตฯ ปวตฺเตจาติ -สทฺเทน ปฏิสนฺธิยญฺจ กฏตฺตารูปสฺส รูปชีวิตินฺทฺริยโต อญฺโญ อินฺทฺริยปจฺจโย น หิ อตฺถีติ โยชนาฯ

ปฏิจฺจวาราทโย สมฺปยุตฺตวารปริโยสานา วารา อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา, น ฐิติกฺขณนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺจ กตฺวาติ อุปฺปาทกฺขณเมว คเหตฺวา ปวตฺตตฺตาฯ เอเตสูติ ยถาวุตฺเตสุ ฉสุ วาเรสุฯ เกจิ ปน ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุปาลนํ อุปฺปาทกฺขเณ น ปากฏํ พลวญฺจ ยถา ฐิติกฺขเณ ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยลาภโต ถิรภาวปฺปตฺติยาสฺส ตํ ปากฏํ พลวญฺจ, ตสฺมา ‘ฐิติกฺขเณ’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[17] โสมนสฺสโทมนสฺสสงฺขาตานีติ โสมนสฺสโทมนสฺสปริยาเยน วุตฺตานิ, ฌานงฺคภาววิเสสนโต วา โสมนสฺสโทมนสฺสภูตาเนว สุขทุกฺขานิ ฌานงฺคานิ, น อิตรสุขทุกฺขานีติ ฌานงฺคภูตานํเยว สุขทุกฺขานํ ฌานงฺคภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหณํ กตํฯ อิทานิ ยถาวุตฺตเมว ‘‘ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสู’’ติอาทินา วิตฺถารโต วิภาเวติ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ เตนาติ วิเสสนภูเตน โสมนสฺสโทมนสฺสคฺคหเณนฯ

อภินิปาตมตฺตตฺตาติ อารมฺมณกรณมตฺตภาวโตฯ จินฺตนาปวตฺติยา อุปนิชฺฌายนปวตฺติยาฯ ยถาวุตฺเตเนว การเณนาติ ‘‘อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต’’ติ เอเตน การเณนฯ ปุพฺเพติอาทิโตฯ จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานีติ สตฺตสุ องฺเคสุ ทสฺสิยมาเนสุ จตฺตาริ องฺคานิ วชฺชิตานิฯ อฏฺฐกถา เหสาติ เลเสน อปกาเสตพฺพตาย การณมาหฯ ตีสุปิ เอกเมว วตฺตพฺพํ สิยา, ตํสมานลกฺขณตาย อิตเรสํ ติณฺณมฺปิ คหณํ โหตีติฯ ติณฺณํ ปน วจเนนาติ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานํ อฌานงฺคตาทสฺสนตฺเถน วจเนนฯ ตโต อุเปกฺขาทิโต อญฺญสฺส ธมฺมสฺส จิตฺเตกคฺคตาย ฌานงฺคนฺติ อุทฺธฏภาโว อาปชฺชติ อฌานงฺเคสุ อคฺคหิตตฺตาฯ