เมนู

8. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[8] กิสฺมิญฺจิ กาเลติ อิทํ น ลพฺภติ สพฺพทาปิ นิสฺสยปจฺจยตาย ลพฺภมานตฺตาฯ สหชํ ปุเรชนฺติ หิ วิภาคํ อนามสิตฺวา นิสฺสยตามตฺตเมว นิสฺสยปจฺจยตาฯ วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเวติ วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเว จาติ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺสาติ อารุปฺปวิปากฏฺฐปนสฺสฯ ปกาเสตพฺพตฺตาติ อิมินา อปากฏํ ปากฏํ กตฺวา วจเนน โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสติฯ

นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[9] อุปนิสฺสเย ตโยติ อนนฺตรารมฺมณปกตูปนิสฺสยปฺปเภเท ตโย อุปนิสฺสเยฯ อเนกสงฺคาหกตายาติ อเนเกสํ ปจฺจยธมฺมานํ สงฺคหณโตฯ เอกนฺเตเนว โหนฺติ จิตฺตนิยมเหตุภาเวน ปวตฺตินิยมโตฯ เยสุ ปเทสูติ เยสุ กุสลาทิปเทสุฯ สงฺคหิโตติ สงฺคหํ คโต, กุสลาทิปเทสุ เยสํ ปทานํเยว อนนฺตรูปนิสฺสโย ลพฺภตีติ อตฺโถฯ เตสุ ‘‘เกสญฺจี’’ติ น วุตฺตํฯ กสฺมา? น สกฺกา วตฺตุํ เอกนฺเตเนว อุปลพฺภนโตฯ เตสูติ กุสลากุสลปเทสุฯ น หิ กุสโล อกุสลสฺส อนนฺตรูปนิสฺสโย โหติ, อกุสโล วา กุสลสฺส, อารมฺมณปกตูปนิสฺสยา ปน อเนกนฺติกา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘เกสญฺจี’’ติ วุตฺตํฯ สิทฺธานํ ปจฺจยธมฺมานนฺติ ปจฺจยภาเวน ปุริมนิปฺผนฺนานํ กุสลาทีนํ กุสลสฺส อกุสลสฺส วาติ อตฺโถฯ อกุสลาทีหีติ ยถาสงฺขฺยํ อกุสเลน กุสเลน วาฯ อวิเสเสนาติ ยถาวุตฺตวิเสเส นิยมํ อคฺคเหตฺวา อกุสลาทีสุ อกุสลกุสลานํ ‘‘เกสญฺจี’’ติอาทินาฯ

อนารมฺมณตฺตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ ปุพฺพาปรนิยเมน อปฺปวตฺติโต อนนฺตรูปนิสฺสยํ น ลภตีติ โยชนาฯ ปกตสฺสาติ นิปฺผาทิตสฺส, อุปเสวิตสฺส วาฯ น หิ รูปสนฺตานสฺส สทฺธาทินิปฺผาทนํ อตฺถิ, อุตุโภชนาทิอุปเสวนํ วา สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘ยถา หิ…เป.… รูปสนฺตาเนนา’’ติฯ

นนุ จ รูปสนฺตาเน ปุพฺเพนาปรํ วิเสโส ลพฺภติ , โส จ น วินา สมานชาติเยน การเณนาติ สฺวายํ ปกตูปนิสฺสยลาโภติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ อาห ‘‘ยสฺมิญฺจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นฺติ อุตุพีชาทิกํ กมฺมาทิ จ เตน รูเปน ปุริมนิปฺผนฺเนนฯ อุปฺปาทนํ สาภิสนฺธิกํ ทฏฺฐพฺพํฯ อธิปตีสุ ปุพฺพาภิสงฺขาโร วิย ปกปฺปนํ สํวิทหนํฯ ปกรณํ วุตฺตลกฺขเณน การณภาเวน อวฏฺฐานํ, ยโต การณวิเสโส ‘‘ปกตี’’ติ วุจฺจติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา รูปสฺเสว ตํ ปฏิกฺขิปียตีติ อาห ‘‘ยถา จ…เป.… ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ เอวมฺปิ อุตุพีชาทีนํ องฺกุราทีสุ กถํ ปจฺจยวิเสสภาโวติ อาห ‘‘อุตุพีชาทโย ปน…เป.… ภาวโต’’ติฯ อุปนิสฺสโยติ จ ยสฺมา พลวตาการณํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา น เอตฺถ เอกนฺเตน ปุริมนิปฺผตฺติ อิจฺฉิตพฺพาฯ ยทิ เอวํ ปาฬิยํ กถํ ปุริมคฺคหณนฺติ อาห ‘‘ปุริมปุริมานํเยว ปนา’’ติอาทิฯ เตปิ วา ปริกปฺปนวเสน ปุริมนิปฺผนฺนาเยว นาม โหนฺติฯ น หิ อสํวิทิตากาเร วตฺถุสฺมิํ ปตฺถนาปวตฺตีติฯ เตนาห ‘‘ตํสมานลกฺขณตายา’’ติฯ

ธมฺเมติ ปุคฺคลเสนาสนปญฺญตฺตีนํ อุปาทานภูเต ธมฺเมฯ อยํ นโยติ ปญฺญตฺติมุเขน ปญฺญเปตพฺพา ตทุปาทานภูตา ธมฺมา คยฺหนฺตีติ ยถาวุตฺโต นโยฯ เอตฺเถวาติ ‘‘เสนาสนมฺปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตสฺมิํเยว วจเนฯ กถํ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปกตูปนิสฺสยภาโวติ โจทนาย ‘‘วกฺขตี’’ติอาทินา อาคมํ ทสฺเสตฺวา ยุตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานมฺปิจ ตาทิสานํ ปุพฺเพ ปกตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ตาทิสานนฺติ ยาทิสา อุตุอาทโย ปจฺจุปฏฺฐิตา, ตาทิสานํ ตโต ปุพฺเพ ปุเรตรํ ปกตตฺตา ปกตูปนิสฺสยโยคฺยตาย อาปาทิตตฺตาฯ

กสิณาทีนมฺปิ อารมฺมณูปนิสฺสยตา สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยน ‘เอกจฺจายา’ติ อาหา’’ติฯ ตถา หิ ‘‘กสิณมณฺฑลํ ทิสฺวา’’ติอาทินา ตสฺส อุปนิสฺสยภาโว อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ

อรูปาวจรกุสลมฺปิ อุปนิสฺสโย โหติ, ปเคว กามาวจรรูปาวจรกุสลนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ปน ยถา อุปนิสฺสโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมิํ กสิณาทิมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนุปฺปนฺนฌานุปฺปาทเนติ รูปาวจรชฺฌานํ สนฺธายาห, อรูปาวจรชฺฌาเน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

ตทุปฺปาทกกุสลานนฺติ ตสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อุปฺปาทกกุสลานํ, รูปาวจรกุสลานนฺติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธินิยามกสฺสาติ รูปาวจรปฏิสนฺธินิยามกสฺสฯ จุติโตติ รูปาวจรปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภูตาย จุติยาฯ ปุริมชวนสฺส วเสนาติ จุติยา อาสนฺนชวนภาเวนฯ รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรวิปากสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘ตทุปฺปาทกกุสลาน’’นฺติอาทินา อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ ยถา จ ‘‘รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรวิปากสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘กามาวจรกุสลมฺปิ ตทุปฺปาทกกุสลาน’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพํฯ โลกุตฺตรวิปากสฺส เตภูมกกุสลานมฺปิ ปาทกาทิวเสน อุปนิสฺสยภาโว ปากโฏเยว, ตถา ตํตํภูมกกุสลานํ ตํตํภูมกกิริยานํ, กามาวจรกุสลสฺส รูปารูปาวจรกิริยานํ, รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกิริยาย อุปนิสฺสยภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ ปจฺเจกํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา ปกตูปนิสฺสโย อุทฺเทสวเสเนว ปาโฐ อาคโต, น วิภชนวเสนาติ อาห ‘‘ปาฬิยมฺปิ…เป.… วิสฺสชฺชิโต’’ติฯ กุสลตฺติกาทีสุ อนุโลมาทิเภทภินฺนตฺตา ปญฺหาวาเรสูติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

โลกุตฺตรนิพฺพตฺตนํ อุปนิสฺสาย ปรสฺส สิเนหุปฺปาทเน โลกุตฺตรธมฺมา อุปนิสฺสโย วิย โหนฺตีติ อยเมตฺถ เลโส, ภาวิโน ปน โลกุตฺตรสฺส อกุสลานํ อุปนิสฺสยตา สมฺภวตีติ อาห ‘‘น อิทํ สารโต ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติฯ รูปาวจราทิกุสลานนฺติ รูปารูปาวจรโลกุตฺตรกุสลานํ อุปฺปาทิยมานสฺส รูปาวจรกุสลสฺสาติ โยชนาฯ รูปาวจรกิริยสฺส จ อรูปาวจรวิปาโก อุปนิสฺสโย กถนฺติ อาห ‘‘ปุพฺเพ นิวุตฺถาทีสุ…เป.… อรหโต’’ติ ฯ ตํ ตํ วิปากํ ปตฺเถนฺโต ตสฺส ตสฺส วิปากสฺส เหตุภูตํ กุสลํ นิพฺพตฺเตตีติ วิปากานํ กุสลูปนิสฺสยตาติ อาห ‘‘จตุภูมกา…เป.… อุปนิสฺสโย’’ติฯ โลกิยกุสลานํ ปน โลกุตฺตรวิปากา อุปนิสฺสโย น โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิปี’’ติอาทิมาหฯ เตเนว หิ ‘‘ตถา เตภูมกวิปาโก’’ติ เตภูมกคฺคหณํ กตํฯ ตตฺถ เตนาติ อนาคามินาฯ นฺติ อรหตฺตผลํฯ ตสฺมาติ อทิฏฺฐปุพฺพตฺตาฯ ตานิ วิยาติ โสตาปตฺติผลานิ วิยฯ เตสนฺติ ปุถุชฺชนาทีนํฯ อิมสฺสาติ อนาคามิโนฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุถุชฺชนาทีนํ สนฺตาเน ฌานาทีนํ โสตาปตฺติผลาทีนํ น อุปนิสฺสยปจฺจโย อนุปลทฺธปุพฺพตฺตา, เอวํ อนาคามิโน ฌานาทีนํ อคฺคผลํ อุปนิสฺสยปจฺจโย อทิฏฺฐปุพฺพตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุปลทฺธปุพฺพสทิสเมว หิ อนาคตมฺปิ อุปนิสฺสโย’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน เหฏฺฐิมผลานํ กุสลูปนิสฺสยตา วุตฺตา เอวฯ

ยถา วิปากา กุสลานํ, เอวํ กิริยาปิ เตสํ อุปนิสฺสโย โหตีติ ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิริยํ อตฺถปฏิสมฺภิทาทิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ โยนิโสมนสิกาเร วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ จตุภูมกกุสลสฺสปิ โยนิโสมนสิกาโร อุปนิสฺสโย โหตีติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตทตฺถํ โยนิโสมนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ นฺติ โยนิโสมนสิการํฯ อกุสลสฺส จ จตุภูมกวิปากสฺส อุปนิสฺสโย โยนิโสมนสิกาโรติ โยชนาฯ เอวํ กิริยสฺสปีติ ยถา กุสลสฺส โยนิโสมนสิการสฺส วเสน อุปนิสฺสโย วุตฺโต, เอวํ กิริยสฺสปิ โยนิโสมนสิการสฺส วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โส หิ ตํ อุปนิสฺสาย ราคาทิอุปฺปาทเน อกุสลสฺส วุตฺตนเยน กุสลากุสลูปนิสฺสยภาวมุเขน จตุภูมกวิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติเยวฯ ยทิ กิริยสงฺขาโต…เป.… โหติเยว, อถ กสฺมา ปกตูปนิสฺสยวิภชเน กิริยา น คหิตา, อุตุโภชนเสนาสนานิเยว คหิตานีติ อาห ‘‘เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺเมสุ…เป.… นยทสฺสนมตฺตเมวา’’ติฯ เอวมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น อุปนิสฺสยปจฺจยา’’ติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ อุปนิสฺสยปริยาโย อุปนิสสทฺโทติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิญฺญาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสญฺจ สฬายตนนฺติอาทิเกนา’’ติฯ เอตฺถ หิ วิญฺญาณสฺส นามรูปานํ ผสฺสรูปาทีนํ จกฺขายตนาทีนญฺจ อุปนิสฺสยภาโว วุตฺโตติฯ

อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[10] ทสฺสิตเมว นยทสฺสนวเสนาติ โยชนาฯ ยทิ ทสฺสิตเมว, กสฺมา วุตฺตํ ‘‘สาวเสสวเสน เทสนา กตา’’ติ อาห ‘‘สรูเปน อทสฺสิตตฺตา’’ติฯ ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ ปุเรชาตํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สรูเปน ปาฬิยํ อทสฺสิตตฺตาฯ อิทฺธิวิธาภิญฺญาย จาติ -สทฺเทน จุตูปปาตญาณสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺสปิ หิ รูปธมฺมารมฺมณกาเล อฏฺฐารสสุ ยํ กิญฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ โหติ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตาฯ ‘‘จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติ หิ วุตฺตํฯ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตญาเณสุ จ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

อิตรสฺสปิ อภาวาติ อารมฺมณปุเรชาตสฺสปิ อภาวา อคฺคหณํ ปฏิสนฺธิภาวิโนติ โยชนาฯ สติปิ กสฺสจิ ปฏิสนฺธิภาวิโน อารมฺมณปุเรชาเต วิภูตํ ปน กตฺวา อารมฺมณกรณาภาวโต อวิชฺชมานสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิตรสฺสปิ อภาวา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ปฏิสนฺธิยา วิย อปริพฺยตฺตสฺส อารมฺมณสฺส อารมฺมณมตฺตภาวโต’’ติฯ สนฺตีรณภาวิโน มโนวิญฺญาณธาตุยาปิ เอกนฺเตเนว ปุเรชาตปจฺจโย รูปาทีนิ ปญฺจารมฺมณานีติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ‘‘มโนธาตูนญฺจา’’ติอาทิ ‘‘ตทารมฺมณภาวิโน’’ติ ปทสฺส ปุรโต วตฺตพฺโพ, อุปฺปฏิปาฏิยา ลิขิตํฯ

ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[11] นิรวเสสทสฺสิตปุเรชาตทสฺสนวเสนาติ ‘‘จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกรูปกายสฺสา’’ติ เอวํ นิรวเสสโต ทสฺสิตสฺส ปุเรชาตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ทสฺสนวเสนฯ ปจฺจยา หิ อิธ กามาวจรรูปาวจรวิปากา, เตสุ กามาวจรวิปาโก จ จตุสมุฏฺฐานิกรูปกายสฺส ปจฺจโย, น อิตโรฯ เตเนวาห ‘‘รูปาวจรวิปาโก ปน อาหารสมุฏฺฐานสฺส น โหตี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺเสวา’’ติ วุตฺเตปิ ยถารหมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ