อิทนฺติ ‘‘ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวปฏิพาหนโต’’ติ อิทํ ‘‘เหตู สหชาตาน’’นฺติ อเทสนาย ปริหารวจนํ, อีทิสี ปน โจทนา อโนกาสา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย หิ ธมฺโม ยถา ภควตา เทสิโต, โส ตเถว คเหตพฺโพติฯ

เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[2] อุปฺปชฺชนกฺขเณเยวาติ เอตฺถ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ ปวตฺตนํ อุปฺปชฺชนํ, ตสฺส ขโณ, ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนกฺขเณติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อุปฺปชฺชนสทฺเทน อุปฺปนฺนสทฺเทน วิย สพฺเพ ปวตฺตมานภาวา สงฺคหิตา โหนฺติ, น อุปฺปาทมตฺตํฯ เตนาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺตมานกฺขเณเยว รูปาทีนํ อารมฺมณปจฺจยตฺเตนฯ อนาลมฺพิยมานานนฺติ สพฺเพน สพฺพํ นาลมฺพิยมานานนฺติ อตฺโถฯ อญฺญถา หิ ยถาวุตฺตานํ รูปาทีนํ ยทา อารมฺมณปจฺจยตฺตาภาโว, ตทา อนาลมฺพิยมานตาวาติฯ สพฺพรูปานีติ สพฺพานิ รูปายตนานิ, ยตฺตกานิ ตานิ อาปาถคตานิ โยคฺยเทเส ฐิตานิ, ตานิ สพฺพานีติ อตฺโถฯ สห น โหนฺตีติ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ น โหนฺติฯ สติปิ หิ อเนเกสํ เอกชฺฌํ อาปาถคมเน ยตฺถ ยตฺถ ปุพฺพาโภโค, ตํ ตํเยว อารมฺมณํ โหติ, น สพฺพํฯ นีลาทิสงฺฆาตวเสน เจตํ วุตฺตํ, น ปจฺเจกํ นีลาทิรูปายตนมตฺตวเสนฯ สมุทิตานิเยว หิ รูปายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, น วิสุํ วิสุนฺติ ธาตุวิภงฺควณฺณนายํ ทสฺสิโตยํ นโยฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตี’’ติปิ วุตฺตํ, ตมฺปิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญถา รูปายตนํ มนินฺทฺริยโคจรํ นาม น สิยาฯ สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตเนวาห ‘‘ตถา สทฺทาทโยปี’’ติฯ ‘‘สห น โหนฺตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยํ ยนฺติ หิ วจนํ รูปาทีนิ ภินฺทตี’’ติ อาหฯ

‘‘เย เอเต’’ติอาทิโก ปุริโม อตฺโถ, ‘‘น เอกโต โหนฺตี’’ติอาทิโก ปน ปจฺฉิโม, ‘‘สพฺพารมฺมณตาทิวเสน วา อิธาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา วิย ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ อิมสฺส ปาฐสฺส ปุรโต มโนวิญฺญาณสฺส สพฺพารมฺมณตา นาคตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ

น หิ อนนฺตรเมว ปาฬิยํ สรูปโต อาคตมตฺถํ คเหตฺวา ปทนฺตรํ สํวณฺเณตพฺพํฯ ตตฺถ หิ ‘‘รูปารมฺมณํ วา’’ติอาทินา นิยมวเสน ฉ อารมฺมณานิ วตฺวา ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ วจนํ สพฺพารมฺมณตาทิทสฺสนนฺติ ยุตฺตเมเวตนฺติ, อิธ ปน สพฺพารมฺมณตํ วตฺวา ปุน ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ วุจฺจมานํ สพฺพารมฺมณตาทสฺสนนฺติ กถมิทํ ยุชฺเชยฺย? กมาภาโวปิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติ อวิเสสวจเนเนว สิทฺโธ อารมฺมณานุปุพฺพิยาว อคฺคหิตตฺตาฯ น หิ มโนธาตุยา วิย มโนวิญฺญาณธาตุยา อิธ อารมฺมณานิ อนุปุพฺพโต คหิตานิ, ตตฺถ วิย วา เอเตเนว นิยมาภาโวปิ สํวณฺณิโตติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ปวตฺตนฺติ ปวตฺตนํฯ นทิยา สนฺทนํ ปพฺพตสฺส ฐานนฺติ หิ วุตฺตา อวิรตมวิจฺเฉทนายํ ตถาปวตฺติกิริยาวฯ เตนาห ‘‘อวิรตํ อวิจฺฉินฺนํ สนฺทนฺตี’’ติฯ เอวนฺติ ยถา ‘‘สนฺทนฺตี’’ติ วตฺตมานวจนํ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ สพฺพสงฺคหวเสน อุปฺปชฺชนสฺส คหิตตฺตา อารมฺมณปวคฺคโต ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วตฺตมานวจนํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพกาลสงฺคหวเสนา’’ติอาทิฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อตีตานาคต…เป.… อธิปฺปาโย’’ติ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานนฺติ อตฺโถฯ สมุทายวเสนาติ จิตฺเตน ราสีกรณวเสนฯ อธิปฺปาโยติ อิมินา วตฺตมานุปจาเรน วินาว ‘‘เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วตฺตมานตฺถํ สกฺกา โยเชตุนฺติ อิมมตฺถํ อุลฺลิงฺเคติฯ เตนาห ‘‘อิเม ปนา’’ติอาทิฯ ยทิปิ ปจฺจยธมฺมา เกจิ อตีตา อนาคตาปิ โหนฺติ, ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม ปน ปจฺจุปฺปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘อตีตานาคตานํ น โหนฺตี’’ติฯ อุปฺปาเท วา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ ฐิติยํ วาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อตีตานาคตา ปรมตฺถโต นตฺถิ, ตสฺมาฯ เตสูติ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุฯ ตํตํปจฺจยาติ ตํ ตํ รูปาทิอารมฺมณํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ ตํตํปจฺจยาฯ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ สมานสภาวตฺตาฯ น หิ อตฺถาเภเทน สภาวเภโท อตฺถิฯ น ปน ตํตํปจฺจยวนฺตตา ทสฺสิตา โหติ อตีตานาคเตสุ นิปฺปริยาเยน ตทภาวโตฯ ยสฺมา ปจฺจยวนฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนาเยว, เต จ ปจฺจุปฺปนฺนาเยวาติฯ

ยํ ยํ ธมฺมํ เต เต ธมฺมาติ ยํนิมิตฺตายํวจนเภโท, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ รูปารูปธมฺมา หิ กลาปโต ปวตฺตมานาปิ จิตฺตเจตสิกานํ กทาจิ วิสุํ วิสุํ อารมฺมณํ โหนฺติ, กทาจิ เอกชฺฌํ, น เอตฺถ นิยโม อตฺถิ, ปุริมาโภโคเยว ปน ตถาคหเณ การณํฯ ตยิมํ ทีเปตุํ ภควตา ยํวจนเภโท กโตติ จ สกฺกา วตฺตุํ, ยสฺมา ปน เอกกลาปปริยาปนฺนานมฺปิ ธมฺมานํ เอกชฺฌํ คหเณ น สมุทาโย คยฺหติ ตทาโภคาภาวโต, อถ โข สมุทิตา ธมฺมา เอวาติ สหคฺคหณมฺปิ วิสุํคหณคติกํ, ตสฺมา วิสุํคหณสพฺภาวทีปนตฺถํ ‘‘ยํ ย’’นฺติ วตฺวา สติปิ วิสุํคหเณ เต สพฺเพ เอกชฺฌํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เต เต’’ติ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร หิ ขนฺธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวทนาทีสูติ เวทนาทีสุ จตูสุ ขนฺเธสุ อภินฺทิตฺวา คหณวเสน, ภินฺทิตฺวา ปน คหณวเสน ผสฺสาทีสุฯ โย จ รูปาทิโกติ อิทํ วิญฺญาณนฺตรสฺส สาธารณารมฺมณวเสน วุตฺตํ, เย จ อเนเก ผสฺสาทโยติ อิทํ อสาธารณารมฺมณวเสนฯ เต สพฺเพติ เต สาธารณาสาธารณปฺปเภเท สพฺเพปิ อารมฺมณธมฺเมฯ เอเกกเมว อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ รูปารมฺมณธมฺมา จ อเนเก นีลาทิเภทโตฯ ตถาติ อเนเกฯ เตน เภริสทฺทาทิเก, มูลคนฺธาทิเก, มูลรสาทิเก, กถินสมฺผสฺสาทิเก, เวทนาทิเก จ สงฺคณฺหาติฯ อเนเกติ หิ อิมินา อเนกกลาปคตานํเยว วณฺณาทีนํ อินฺทฺริยวิญฺญาณารมฺมณภาวมาหฯ สามญฺญโต หิ วุตฺตํ ยถารหํ ภินฺทิตฺวา นิทสฺสิตพฺพํ โหตีติฯ

กุสลวิปากสฺสาติ กุสลสฺส วิปากสฺส จฯ น หิ นิพฺพานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถนฺติ อิทํ ‘‘ทิฏฺฐนิพฺพาโนเยวา’’ติอาทินา วกฺขมานเมว อตฺถํ หทเย ฐเปตฺวา วุตฺตํฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน หิ นิพฺพานวิภาวนํ อทิฏฺฐสจฺจสฺส วา สิยา ทิฏฺฐสจฺจสฺสปิ วาฯ ตตฺถ อทิฏฺฐสจฺเจน ตาว ตํ วิภาเวตุเมว น สกฺกา อปฺปฏิวิทฺธตฺตา, อิตรสฺส ปน ปเคว วิภูตเมวาติ ตํ เตน วิภาวิตํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ ‘‘น จ ตํ วุตฺต’’นฺติ อิมินา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส นิพฺพานารมฺมณกรณาภาวํ อาคมโต ทสฺเสตฺวา ‘‘น หิ นิพฺพาน’’นฺติอาทินา ยุตฺติโต ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘น ปุพฺเพ นิวุตฺถํ อสงฺขตตฺตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? โคจราเสวนาย อาเสวิตสฺสปิ นิวุตฺถนฺติ อิจฺฉิตตฺตาฯ

ทิฏฺฐสจฺโจเยว หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน นิพฺพานํ วิภาเวติ, น อทิฏฺฐสจฺโจฯ ตํ ปน ญาณํ ขนฺเธ วิย ขนฺธปฏิพทฺเธปิ วิภาเวตีติ นิพฺพานารมฺมณขนฺธวิภาวเน นิพฺพานมฺปิ วิภาเวตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ เอเตน ปโยชนาภาวโจทนา ปฏิกฺขิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอวํ อนาคตํสญาเณปิ โยเชตพฺพนฺติ ยถา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส นิพฺพานารมฺมณตา ทสฺสิตา, เอวํ อนาคตํสญาเณปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ปน ‘‘ขนฺธปฏิพทฺธวิภาวนกาเล’’ติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถารห’’นฺติฯ กสฺสจิ อภิญฺญาปฺปตฺตสฺสปิ รูปาวจรสฺส, ปเคว อิตรสฺสฯ

อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[3] ธุรสหจริยโต โธเรยฺโย ‘‘ธุร’’นฺติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ธุรนฺติ ธุรคฺคาห’’นฺติฯ ฉนฺทสฺส ปุพฺพงฺคมตาสิทฺธํ ปาสํสภาวํ อุปาทาย อฏฺฐกถายํ ‘‘เชฏฺฐก’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตเมวตฺถํ ทีเปนฺโต ‘‘เสฏฺฐ’’นฺติ อาหฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิต’’นฺติฯ ปุริมฉนฺทสฺสาติ ‘‘ฉนฺทาธิปตี’’ติ ปุริมสฺมิํ ปเท นิทฺเทสวเสน วุตฺตสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส สมานรูเปน สทิสากาเรนฯ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐนาติ ตสฺส ปุริมสฺส ฉนฺทสทฺทสฺส อนนฺตรํ นิทฺเทสวเสน วุตฺเตนฯ ตโต เอว จ ตํสมานตฺถตาย จ ตํสมฺพนฺเธน ‘‘ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ ฉนฺทสทฺเทเนว อธิปติสทฺทรหิเตนาติ อตฺโถฯ ปจฺจยภูตสฺสาติ อธิปติปจฺจยภูตสฺสฯ สมฺปยุตฺตกวิเสสนภาโวติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โส เอว อธิปติปจฺจยตาสงฺขาโต วิเสสนภาโวฯ เอส นโยติ อิมินา ‘‘วีริยาธิปติ วีริยสมฺปยุตฺตกานนฺติอาทีสุ ปุริมวีริยสฺส สมานรูเปนา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ อตฺถวจนํ อติทิสติฯ

กุสลาพฺยากตานํ ปวตฺตินฺติ กุสลาพฺยากตานํ อธิปตีนํ ปวตฺตนาการํฯ อลทฺธํ อารมฺมณํ ลทฺธพฺพํ ลพฺภนียํ, ลทฺธุํ วา สกฺกุเณยฺยํ, ทุติเย ปน อตฺเถ ลาภมรหตีติ ลทฺธพฺพํฯ อวญฺญาตนฺติ ปเคว อนวญฺญาตนฺติ อตฺโถฯ

อปฺปนาปฺปตฺตา กุสลกิริยธมฺมา มหาพลา สาธิปติกา เอว โหนฺติ, ตถา มิจฺฉตฺตนิยตาปีติ อาห ‘‘อปฺปนาสทิสา…เป.… นุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ