1. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[1] เหตุปจฺจเยน ปจฺจยภาโว เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโฐ, น เหตุปจฺจยธมฺโมติ อตฺโถฯ โสติ เหตุภาเวน ปจฺจโยฯ เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเป โย เหตุปจฺจเยน ปจฺจยภาโว วุตฺโต, โย จ ทุติยวิกปฺเป เหตุภาเวน ปจฺจโย วุตฺโต, โส ยสฺมา อตฺถโต ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส ยถาวุตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุปจฺจยภาโวเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุภยถาปิ เหตุภาเวน อุปการกตา เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโฐติ ทสฺสิตํ โหตี’’ติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจยภาโว, อารมฺมณภาเวน วา ปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจยาทีสุ อตฺโถ เนตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอส นโย เสสปจฺจเยสุปี’’ติ อาหฯ ธมฺมสภาโว เอว, น ธมฺมโต อญฺญา ธมฺมสตฺติ นาม อตฺถีติฯ อุปการกํ ธมฺมนฺติ ปจฺจยธมฺมํ อาหฯ อุปการกตนฺติ ปจฺจยตํฯ

ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ ปจฺจตฺตวเสน นิทฺทิฏฺโฐ, ปฐมาย วิภตฺติยา นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺโถฯ เตนาติ ปจฺจยธมฺมนิทฺเทสภูเตน ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺเฐน ปฐเมน เหตุสทฺเทนฯ เอตสฺสาติ เหตุสทฺทาภิเธยฺยมตฺถมาหฯ โส หิ ฉพฺพิโธ นววิโธ ทฺวาทสวิโธติ อเนกเภเทน ภินฺโนปิ เหตุภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา เอกวจเนน วุตฺโตฯ ทุติโย เหตุสทฺโทติ อาเนตฺวา โยชนาฯ เหตุนา สมฺปยุตฺตานนฺติ อธิกตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เหตุ สมฺปยุตฺตานํ ปจฺจโย โหนฺโต เหตุนา สมฺปยุตฺตานเมว ปจฺจโย โหติ, น วิปฺปยุตฺตาน’’นฺติ เอวํ ปทเมตํฯ น หิ สพฺเพน สพฺพํ เหตุวิปฺปยุตฺตธมฺมานํ เหตุปจฺจโย น โหตีติฯ สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส สมฺพนฺธีสทฺทตฺตา ‘‘สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส สาเปกฺขตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สมฺปยุตฺโตติ หิ วุตฺเต เกน สมฺปยุตฺโตติ เอกนฺตโต สมฺพนฺธิอนฺตรํ อเปกฺขิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อญฺญสฺส…เป.… วิญฺญายตี’’ติฯ นายํ เอกนฺโตติ ยฺวายํ ‘‘ทุติเย เหตุสทฺเท อวิชฺชมาเน’’ติอาทินา วุตฺโต อตฺโถ, อยเมกนฺโต น โหติ, อญฺญาเปกฺโขปิ สทฺโท อญฺญสฺส วิเสสนํ โหตีติ อิทํ น สพฺพตฺเถว สมฺภวตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโฐ’’ติ อิมินา ปฐมสฺส เหตุสทฺทสฺส สมฺปยุตฺตสทฺทานเปกฺขตํ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เหหุปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺเถว พฺยาวโฏ’’ติฯ อวิสิฏฺฐาติ น วิเสสิตาฯ เอวนฺติ ยถา เหตุสทฺเทน อญฺญตฺถ พฺยาวเฏน สมฺปยุตฺตา น วิเสสิยนฺติ กิจฺจนฺตรปสุตตฺตา, เอวํ สมฺปยุตฺตสทฺเทน เหตุสทฺทวิเสสนรหิเตน ตทตฺถมตฺตพฺยาวฏตฺตา อวิเสสโต สมฺปยุตฺตานํ คหณํ สิยาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตสทฺเทนา’’ติอาทิฯ อาหารินฺทฺริยาสมฺปยุตฺตสฺส อภาวโตติ อาหาเรหิ อินฺทฺริเยหิ จ นสมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตฯ น หิ ผสฺสเจตนาวิญฺญาณเวทนาชีวิตวิรหิโต จิตฺตุปฺปาโท อตฺถิฯ เตนาห ‘‘วชฺเชตพฺพา…เป.… ตํ น กต’’นฺติฯ วชฺเชตพฺพํ เหตุวิปฺปยุตฺตํฯ

เอวมฺปีติ ทุติเยน เหตุสทฺเทน คยฺหมาเนปิ นาปชฺชติฯ

ยทิปิ เหตโว พหโว, สามญฺญนิทฺเทโส จายํ, ตถาปิ สามญฺญโชตนาย วิเสสนิทฺทิฏฺฐตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจตฺต…เป.… วุตฺตตฺตา’’ติฯ วินาปิ ทุติเยน เหตุสทฺเทน เหตุสมฺปยุตฺตภาเว สิทฺเธปีติ อิมินา ยํ วุตฺตํ ‘‘นายเมกนฺโต’’ติ, ตเมว อุลฺลิงฺเคติฯ น ปน เหตูนนฺติ อิทํ เหตุสฺส ปจฺจยภาเวน คหิตตฺตา ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน คหณํ น ยุชฺเชยฺยาติ อาสงฺกมานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘เอวมฺปิ คหณํ สิยา’’ติฯ โสติ ทุติโย เหตุสทฺโทฯ อปเร ปน ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ เหตูนญฺจ สมฺปยุตฺตกานญฺจาติ สมาสํ วิกปฺเปนฺติฯ ปติฏฺฐามตฺตาทิภาเวน นิรเปกฺขาติ เหตุฌานมคฺคธมฺมา ปติฏฺฐานอุปนิชฺฌานนิยฺยานมตฺเตน อญฺญธมฺมนิรเปกฺขา เหตุฌานมคฺคปจฺจยกิจฺจํ กโรนฺติฯ สาเปกฺขา เอวาติ อญฺญสาเปกฺขา เอวฯ อาหริตพฺพอิสิตพฺพา อาหารินฺทฺริยปจฺจเยหิ อุปกตฺตพฺพธมฺมาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เยหิ สาเปกฺขา, เต อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม ปจฺจยภาเวเนว ปริจฺฉินฺทิตฺวา ติฏฺฐนฺติ, ตสฺมาฯ เตนาห ‘‘เต วินาปิ…เป.… น กต’’นฺติฯ ปริจฺฉินฺทนฺติ วิเสเสนฺติฯ ตนฺติ ทุติยํ อาหารินฺทฺริยคฺคหณํฯ ตตฺถาติ อาหารินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทเสฯ น เกวลญฺจ ตตฺเถว, อิธ จ เหตุปจฺจยนิทฺเทเส ทุติเยน เหตุคฺคหเณน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปุน วิเสสนกิจฺจํ นตฺถิ, กสฺมา? ปจฺจยภูเตเนว เหตุนา สมฺปยุตฺตานํ อญฺเญสญฺจ เหตูนํ อวิจฺฉินฺนตฺตาฯ

ปุริมวจนาเปกฺโข วุตฺตสฺเสว นิทฺเทโสติ ตํ-สทฺทสฺส ปฏินิทฺเทสภาวมาหฯ ปากฏีภูเต เอว อตฺเถ ปวตฺตติ, ปากฏีภาโว จ อญฺญานเปกฺเขน สทฺเทน ปกาสิตตฺตา เวทิตพฺโพฯ อนเปกฺขนีโย อตฺถนฺตรพฺยาวฏตฺตาฯ อญฺโญติ เหตุสทฺทโต อญฺโญฯ นิทฺทิสิตพฺพปกาสโก วุตฺโต นตฺถิ, โย ตํ-สทฺเทน ปฏินิทฺเทสํ ลเภยฺยฯ

ยทิ เอวํ ‘‘ตํสมุฏฺฐานาน’’นฺติ เอตฺถ กถนฺติ อาห ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ อิมินา ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปน-สทฺโท สติปิ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ นิทฺเทสภาเว เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ลพฺภมานานํ นิทฺทิสิตพฺพานํ ปากฏีกรณสงฺขาตํ เหตุสทฺทโต วิเสสํ โชเตติฯ ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อิมสฺส สมาสปทสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาห ‘‘ปจฺจยุปฺปนฺนวจเนนา’’ติฯ เตน จ ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส เอกเทโสว วุจฺจติ ธมฺมานํ วิเสสนภาวโตติ อาห ‘‘อสมตฺเตนา’’ติฯ วิเสสนํ นาม วิเสสิตพฺพาเปกฺขนฺติ อาห ‘‘ปจฺจยุปฺปนฺนวจนนฺตราเปกฺเขนา’’ติฯ วุตฺตตาย วินา ปฏินิทฺเทสตา นตฺถีติ ‘‘ปุพฺเพ วุตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ

ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพนฺติ ‘‘ตํสมุฏฺฐานาน’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพํ เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ปากฏีภูตํ กิํ ปนาติ ปุจฺฉติฯ เต เหตู เจว…เป.… เหตุสมฺปยุตฺตกา จ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา เหตุสมฺปยุตฺตกสทฺเท ปากฏีภูตาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญถาติ ‘‘เยหิ เหตูหี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการโต อญฺญถา อญฺเญน ปกาเรนฯ ตํ อญฺญํ ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต เหตู…เป.… สมฺพนฺเธ สตี’’ติ อาหฯ อิธาติ อนนฺตรํ วุตฺตสมฺพนฺธนํ ภุมฺมนิทฺเทเสน ปรามสติฯ เตเนวาติ ปฐเมเนว เหตุสทฺเทนฯ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพาติ ‘‘ตํสมุฏฺฐานาน’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา ยถา ปากฏา, เอวํ ปุพฺเพ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตโจทนายมฺปิ เอวเมว เตเนว ตํ-สทฺเทน นิทฺทิสิตพฺพา ปากฏา ภวิตุํ อรหนฺติฯ ตถา จ สติ นิทฺทิสิตพฺพสฺส…เป.… น ยุชฺเชยฺยฯ ทุวิธมฺปิ วา เหตุคฺคหณํ อปเนตฺวาติ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ กตํ ทฺวิปฺปการเหตุคฺคหณํ อวิจาเรตฺวา ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ อวตฺวา’’ติอาทินา ตํ-สทฺทวจนียตํ โจเทติ, ‘‘นิทฺทิสิตพฺพสฺส อปากฏตฺตา’’ติอาทินา ปริหรติ จฯ เหตู หิ ปจฺจยาติ อิทํ อยํ เหตุปจฺจยกถาติ กตฺวา วุตฺตํฯ

ตํ น วุตฺตนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานวจนํ น วุตฺตํฯ ตสฺสาติ สหชาตปจฺจยสฺสฯ กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจยภาโว น วุตฺโต ภเวยฺย, วุตฺโตว โส ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตโย ขนฺธา เอกสฺส ขนฺธสฺส กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติอาทินา, ตสฺมา จิตฺตเจตสิกานํ กฏตฺตารูปปจฺจยภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํฯ ตตฺถาติ สหชาตปจฺจยนิทฺเทเสฯ ตตฺถ หิ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานิ เอว นิทฺทิฏฺฐานิฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ เหตุปจฺจยนิทฺเทเสปิฯ เอวํ ภวิตพฺพนฺติ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานาน’’นฺติ นิทฺเทเสน ภวิตพฺพํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ตถา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานานนฺติ ปนา’’ติอาทิฯ วิเสสิตํ โหติ สพฺพจิตฺตเจตสิกาสมุฏฺฐานภาเวนฯ วจเนนาติ ยถาทสฺสิเตน สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวจเนนฯ จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยภาโว เอว หิ ตตฺถ ปจฺจยนิทฺเทเส วุตฺโต, น จิตฺตเจตสิกานํ สมุฏฺฐานภาโวติ อธิปฺปาโยฯ

เหตุอาทิปฏิพทฺธตญฺจ ทสฺเสติ ยทคฺเคน ตานิ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺตีนิ, ตทคฺเคน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมปฏิพทฺธวุตฺตีนิปิ โหนฺตีติฯ

อารมฺมณเมตํ โหตีติ ยเทตํ กุสลากุสลเจตนาวเสน มโนทฺวาเร เจตนํ เสสทฺวาเรสุ กายวจีปโยควเสน สงฺกปฺปนํ, ยญฺจ กามราคาทีนํ สนฺตาเน อนุสยนํ, เอตํ อารมฺมณํ เอโส ปจฺจโย กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิติยา ปติฏฺฐานายฯ ปติฏฺฐิเตติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาปติฏฺฐาปตฺเต กมฺมวิญฺญาเณ วิรุฬฺเหติ ตโต เอว กมฺมวิญฺญาณโต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณพีเช วิรุฬฺเห วิรุหนฺเตติ อตฺโถฯ อถ วา ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหตีติ กิเลสาภิสงฺขารสงฺขาเต กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิติยา ปวตฺติยา อารมฺมเณ ปจฺจเย ปฏิสิทฺเธ อายติปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา โหติ, ตสฺมิํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติวเสน ปติฏฺฐิเต ปติฏฺฐหนฺเต วิรุฬฺเห พีชภาเวน วิรุหนฺเต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปสฺส วิญฺญาณปจฺจยตา วุตฺตา’’ติฯ

ปุริมตรสิทฺธายาติ เขตฺตภาวนิพฺพตฺติยา ปุเรตรเมว สิทฺธาย ปถวิยาฯ อตฺตลาโภเยว เจตฺถ ปติฏฺฐานํ, น ปฏิลทฺธตฺตภาวานํ อวฏฺฐานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปติฏฺฐานํ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปตฺตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ

เสสรูปานนฺติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปถวีธาตุอาทีนํ เสสรูปานํ, ปวตฺเต ปน ติสนฺตติรูปานมฺปิฯ สหภวนมตฺตํ วา ทสฺเสติฯ สหภาเวนปิ หิ อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตาฯ กตฺถจิ กตฺถจีติ ปกติกาลภววิเสสาทิเกฯ ตติยปกติยญฺหิ ปฐมกปฺปิกกาเล จ ภาวกลาโป นตฺถิ, รูปภเว กายกลาโปปิฯ อาทิ-สทฺเทน ตตฺเถว ฆานชิวฺหากลาปา, กามภเว จ อนฺธาทีนํ จกฺขาทิกลาปา สงฺคยฺหนฺติฯ กตฺถจิ อภาวาภาวโตติ นามรูโปกาเส กตฺถจิปิ อภาวาภาวโตฯ

เตสนฺติ ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํฯ น หิ เหตุ ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจโย โหติ, อุตุอาหารชานํ ปน สมฺภโวเยว นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยภาวปฺปสงฺโคเยว นตฺถี’’ติฯ น ปน ลพฺภติ ปจฺจยปจฺจนีเย ตาทิสสฺส วารสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ

อิทนฺติ ‘‘ปวตฺติยํ กฏตฺตารูปาทีนํ ปจฺจยภาวปฏิพาหนโต’’ติ อิทํ ‘‘เหตู สหชาตาน’’นฺติ อเทสนาย ปริหารวจนํ, อีทิสี ปน โจทนา อโนกาสา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย หิ ธมฺโม ยถา ภควตา เทสิโต, โส ตเถว คเหตพฺโพติฯ

เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา

[2] อุปฺปชฺชนกฺขเณเยวาติ เอตฺถ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ ปวตฺตนํ อุปฺปชฺชนํ, ตสฺส ขโณ, ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนกฺขเณติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ อุปฺปชฺชนสทฺเทน อุปฺปนฺนสทฺเทน วิย สพฺเพ ปวตฺตมานภาวา สงฺคหิตา โหนฺติ, น อุปฺปาทมตฺตํฯ เตนาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺตมานกฺขเณเยว รูปาทีนํ อารมฺมณปจฺจยตฺเตนฯ อนาลมฺพิยมานานนฺติ สพฺเพน สพฺพํ นาลมฺพิยมานานนฺติ อตฺโถฯ อญฺญถา หิ ยถาวุตฺตานํ รูปาทีนํ ยทา อารมฺมณปจฺจยตฺตาภาโว, ตทา อนาลมฺพิยมานตาวาติฯ สพฺพรูปานีติ สพฺพานิ รูปายตนานิ, ยตฺตกานิ ตานิ อาปาถคตานิ โยคฺยเทเส ฐิตานิ, ตานิ สพฺพานีติ อตฺโถฯ สห น โหนฺตีติ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ น โหนฺติฯ สติปิ หิ อเนเกสํ เอกชฺฌํ อาปาถคมเน ยตฺถ ยตฺถ ปุพฺพาโภโค, ตํ ตํเยว อารมฺมณํ โหติ, น สพฺพํฯ นีลาทิสงฺฆาตวเสน เจตํ วุตฺตํ, น ปจฺเจกํ นีลาทิรูปายตนมตฺตวเสนฯ สมุทิตานิเยว หิ รูปายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, น วิสุํ วิสุนฺติ ธาตุวิภงฺควณฺณนายํ ทสฺสิโตยํ นโยฯ ยํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตี’’ติปิ วุตฺตํ, ตมฺปิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญถา รูปายตนํ มนินฺทฺริยโคจรํ นาม น สิยาฯ สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตเนวาห ‘‘ตถา สทฺทาทโยปี’’ติฯ ‘‘สห น โหนฺตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยํ ยนฺติ หิ วจนํ รูปาทีนิ ภินฺทตี’’ติ อาหฯ

‘‘เย เอเต’’ติอาทิโก ปุริโม อตฺโถ, ‘‘น เอกโต โหนฺตี’’ติอาทิโก ปน ปจฺฉิโม, ‘‘สพฺพารมฺมณตาทิวเสน วา อิธาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ‘‘ยํ ยํ วา ปนารพฺภา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา วิย ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ อิมสฺส ปาฐสฺส ปุรโต มโนวิญฺญาณสฺส สพฺพารมฺมณตา นาคตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ