เมนู

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] อินฺทฺริยยมเก วิภงฺเค วิยาติ ยถา อินฺทฺริยวิภงฺเค ปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุทฺทิฏฺฐํ, น มนินฺทฺริยานนฺตรํ, เอวํ อิมสฺมิํ อินฺทฺริยยมเกฯ ตญฺจ สุตฺตเทสนานุโรเธนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีณิมานิ…เป.… สุตฺเต เทสิตกฺกเมนา’’ติ อาหฯ โสยํ ยทตฺถํ ตสฺส สุตฺเต เทสิตกฺกเมน อุทฺเทโส, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปวตฺติวาเรหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา ‘‘ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ อิทํ รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อรูปชีวิตินฺทฺริยสฺส จ สามญฺญโต คหณํ, เอวํ อุปาทินฺนสฺส อนุปาทินฺนสฺส จาติ อาห ‘‘กมฺมชานํ อกมฺมชานญฺจ อนุปาลก’’นฺติฯ อถ วา สหชธมฺมานุปาลกมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ น เกวลํ ขณฏฺฐิติยา เอว การณํ, อถ โข ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺสปิ การณเมวฯ อญฺญถา อายุกฺขยมรณํ น สมฺภเวยฺย, ตสฺมา ‘‘กมฺมชานญฺจ อนุปาลก’’นฺติ อวิเสสโต วุตฺตํ, จุติปฏิสนฺธีสุ จ ปวตฺตมานานํ กมฺมชานํ อนุปาลกํฯ อิตีติ ตสฺมาฯ ตํมูลกานีติ ชีวิตินฺทฺริยมูลกานิฯ จุติปฏิสนฺธิปวตฺติวเสนาติ จุติปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติวเสน จฯ ตตฺถ ยํ อุปาทินฺนํ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสเนว, อิตรํ อิตรวเสนปิ วตฺตพฺพํฯ ยสฺมา จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ปุริสินฺทฺริยาวสาเนสุ เอกนฺตอุปาทินฺเนสุ อตํสภาวตฺตา ยํ มนินฺทฺริยํ มูลเมว น โหติ, ตสฺมา ตํ ฐเปตฺวา อวเสสมูลกานิ จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลกานิฯ อายตนยมเก วิยาติ ยถา อายตนยมเก ปฏิสนฺธิวเสนายตนานํ อุปฺปาโท, มรณวเสน จ นิโรโธ วุตฺโต, เอวมิธาปิ จุติอุปปตฺติวเสเนว วตฺตพฺพานิ, ตสฺมา อตํสภาวตฺตา ชีวิตินฺทฺริยํ เตสํ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ มชฺเฌ อนุทฺทิสิตฺวา อนฺเต ปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ยํ ปน จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกสุ มนินฺทฺริยํ สพฺพปจฺฉา เอว คหิตํ, ตตฺถ การณํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[94] โกจิ สภาโว นตฺถีติ โกจิ สภาวธมฺโม นตฺถิฯ ยทิ เอวํ ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป เอว ยุตฺโตติ อาห ‘‘น จ รูปาที’’ติอาทิฯ ‘‘สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา’’ติอาทีสุ สุขทุกฺขสทฺทานํ สามญฺญวจนภาเวปิ อินฺทฺริยเทสนายํ เต วิสิฏฺฐวิสยา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขสฺส…เป.… คหิโตเยวา’’ติ อาหฯ ทุกฺขสฺส จ เภทํ กตฺวาฯ

[140] ปญฺญินฺทฺริยานิ โหนฺตีติ อามนฺตาติ วุตฺตนฺติ ปชานนฏฺเฐน อธิปเตยฺยฏฺเฐน จ ปญฺญินฺทฺริยานิ โหนฺติ, ทสฺสนฏฺเฐน ปน จกฺขูนิ จาติ จกฺขุ, อินฺทฺริยนฺติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ตณฺหาโสตเมวาหา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ยสฺส ฉตฺติํสติ โสตา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 339) ปน ทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ โสตภาโว อาคโตฯ

ปณฺณตฺตินิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[186] อญฺญธมฺมนิสฺสเยนาติ ‘‘โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 634) อญฺญธมฺมนิสฺสเยน คเหตพฺพํฯ ปวตฺติญฺจ คเหตฺวา คเตสุ วิสฺสชฺชเนสุ, จุติปฏิสนฺธิโย คเหตฺวา คเตสุ โยชนา น ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ อลพฺภมานา จ สุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริเยเหว น ลพฺภติฯ ตํมูลกา จ นยาติ สุขินฺทฺริยาทิมูลกา จ นยาฯ เตหีติ สุขินฺทฺริยาทีหิฯ โยชนาติ ‘‘ปวตฺเต สุขินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทินา อุปฺปชฺชมาเนหิ โยชนาฯ ตํมูลกา จ ตถาโยชนามูลภูตา จ นยา ชีวิตินฺทฺริยาทิมูลกา จ นยาฯ ปากฏาเยวาติ ปาฬิคติยา เอว วิญฺญายมานโยชนตฺตา สุวิญฺเญยฺยา เอวฯ

ตํ วจนํฯ โสมนสฺสวิรหิตสจกฺขุกปฏิสนฺธินิทสฺสนวเสนาติ โสมนสฺสวิรหิตสจกฺขุกปฏิสนฺธิเยว นิทสฺสนนฺติ โยเชตพฺพํฯ กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นิทสฺสนมตฺตเมตํ, น ปน คณนปริจฺฉินฺทน’’นฺติ อาห ‘‘น หิ จตุนฺนํเยวาติ นิยโม กโต’’ติฯ ตํสมานลกฺขณาติ ตาย สจกฺขุกปฏิสนฺธิตาย สมานลกฺขณาติ ปริตฺตวิปากคฺคหณํฯ ตตฺถ สโสมนสฺสปฏิสนฺธิโย สนฺธาย อุเปกฺขาปฏิสนฺธิโย นิทสฺสนภาเวน วุตฺตาติ เกจิฯ ปริตฺตวิปากปฏิสนฺธิ จ กุสลวิปากาเหตุกปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ สาปิ หิ สจกฺขุกา สิยาฯ