‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา วตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต, ‘‘อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺตนฺติ ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา ปน อตีตสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต วุตฺโตฯ

ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุฯ ปุริมสฺสาติ ปฐมํ วุตฺตสฺส สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิตสฺส จิตฺตํ น ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํฯ ‘‘โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปจฺฉิมสฺส วีติกฺกนฺตํ จิตฺตํ ภงฺคกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ เอวมาทิโก ปุคฺคลวิภาโคติ ทุติยปญฺหาทีสุ วุตฺตํ สนฺธายาหฯ ตสฺส จิตฺตสฺส ตํตํขณวีติกฺกมาวีติกฺกมทสฺสนวเสนาติ ตสฺส ตสฺส อุปฺปาทกฺขณสฺส ภงฺคกฺขณสฺส จ ยถารหํ วีติกฺกมสฺส อวีติกฺกมสฺส จ ทสฺสนวเสน ทสฺสิโต โหติ ปุคฺคลวิภาโคติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อติกฺกนฺตกาลวาเรฯ ปุคฺคลวิสิฏฺฐํ จิตฺตํ ปุจฺฉิตํ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ ตสฺส จิตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยทิปิ ปุคฺคลปฺปธานา ปุจฺฉา ปุคฺคลวารตฺตาฯ อถาปิ จิตฺตปฺปธานา ปุคฺคลํ วิเสสนภาเวน คเหตฺวา จิตฺตสฺส วิเสสิตตฺตาฯ อุภยถาปิ ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตาฯ ตถา ปน อวตฺวา ‘‘อตีตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา นิโรธกฺขณ…เป.… ทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพนฺติ โยชนาฯ เอส นโย ‘‘น นิรุชฺฌมาน’’นฺติ เอตฺถาปีติ นิรุชฺฌมานํ ขณํ นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตกาลํ กิํ ตสฺส จิตฺตํ น โหตีติ อตฺโถฯ

[114-116] สราคปจฺฉิมจิตฺตสฺสาติ สราคจิตฺเตสุ ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส, เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ราคสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ ยํ สพฺพปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตสฺสฯ โส ปน ปุคฺคโล อนาคามี เวทิตพฺโพฯ น นิรุชฺฌติ นิโรธาสมงฺคิตายฯ นิรุชฺฌิสฺสติ อิทานิ นิโรธํ ปาปุณิสฺสติฯ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา ปน ตโต อญฺญํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ อิตเรสนฺติ ยถาวุตฺตสราคปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ วีตราคจิตฺตสมงฺคิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสานํ อิตรเสกฺขานญฺเจว ปุถุชฺชนานญฺจฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ธมฺมยมกํ

1. ปณฺณตฺติวาโร

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-16] ยถา มูลยมเก กุสลาทิธมฺมา เทสิตาติ กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต มูลยมเก ยมกวเสน ยถา เทสิตาฯ อญฺญถาติ กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต อญฺญถา, ขนฺธาทิวเสนาติ อตฺโถฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[33-34] ตํ ปน กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูปํ อคฺคเหตฺวาฯ เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานรูปวเสน วุตฺต’’นฺติ อฏฺฐกถํ อาหริตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ปญฺเห กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูปญฺจ ลพฺภตี’’ติ อโวจฯ ตถา จ วตฺวา ปฏิโลมปาฬิํ ทสฺเสตฺวา ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมว อิธาธิปฺเปตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูเป น วิธานํ, นาปิ ปฏิเสโธ’’ติ อาหฯ ตถาติ ยถา วุตฺตปฺปกาเร ปาเฐ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปเมว อธิปฺเปตํ, ตถา เอตฺถาปีติ อตฺโถฯ โนติ วุตฺตนฺติ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตํ ปเนตนฺติ ยถา อุทฺธฏสฺส ปาฐสฺส อตฺถวจนํ, เอวํ น สกฺกา วตฺตุํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ…เป.… ปฏิเสธสิทฺธิโต’’ติฯ สฺวายํ ปฏิเสโธ เหฏฺฐา ทสฺสิโตเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

เย จ วทนฺตีติ เอตฺถ เย จาติ วชิรพุทฺธิตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ อาหริตฺวา ‘‘ยถา ตตฺถ สติปิ กมฺมชาทิรูเป ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปนฺติ จิตฺตปฏิพทฺธตฺตา จิตฺตชรูปเมว ฐเปตพฺพภาเวน อุทฺธฏํ, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปเมว กถิต’’นฺติ วทติฯ ตญฺจ เนสํ วจนํ ตถา น โหติ, ยถา เตหิ อุทาหฏํ, วิสโมยํ อุปญฺญาโสติ อตฺโถฯ ยถา จ ตํ ตถา น โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตสนฺติ กมฺมชาทีนํฯ ตสฺสาติ มคฺคสฺสฯ เตติ อพฺยากตา, เย อุปฺปาทนิโรธวนฺโตฯ อวิชฺชมาเนสุ จ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิพฺพานสฺส วิยฯ