เมนู

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-62] สราคาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติฯ กุสลาทีติ ปน อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ยสฺส สรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌตี’’ติ วาโร, ตาว สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา สราคาทิกุสลาทีหีติ สราคาทีหิ อวิมุตฺตนฺเตหิ, กุสลาทีหิ อรณนฺเตหิ ปเทหิ มิสฺสกา วาราฯ สุทฺธิกาติ เกวลา ยถาวุตฺตสราคาทีหิ กุสลาทีหิ จ อมิสฺสกาฯ ตโย ตโยติ ปุคฺคลธมฺมวเสน ตโย ตโย มหาวาราฯ ยทิ เอวํ กถํ โสฬส ปุคฺคลวาราติ อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปน วุตฺเต สมฺปิณฺเฑตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ โสฬสวิเธ สราคาทิมิสฺสกจิตฺเต วุตฺเต ปุคฺคเล เอว เอกชฺฌํ สมฺปิณฺเฑตฺวา สงฺคเหตฺวา ‘‘โสฬส ปุคฺคลวารา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ธมฺมปุคฺคลธมฺมวารา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ น นิรนฺตรํ วุตฺเตติ ธมฺเม ปุคฺคลธมฺเม จ อนามสิตฺวา โสฬสสุปิ ฐาเนสุ นิรนฺตรํ ปุคฺคเล เอว วุตฺเต สมฺปิณฺเฑตฺวา โสฬส ปุคฺคลวารา น วุตฺตาติ อตฺโถฯ

สํสคฺควเสนาติ สํสชฺชนวเสน เทสนาย วิมิสฺสนวเสนฯ อญฺญถา หิ อุปฺปาทนิโรธา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลา จ กถํ สํสชฺชียนฺติฯ เสสานมฺปิ วารานนฺติ อุปฺปาทุปฺปนฺนวาราทีนํฯ ตํตํนามตาติ ยถา ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา อุปฺปาทอุปฺปนฺนภาวามสนโต อุปฺปาทอุปฺปนฺนวาโรติ นามํ ปาฬิโต เอว วิญฺญายติ, เอวํ เสสวารานมฺปีติ อาห ‘‘ตํตํนามตา ปาฬิอนุสาเรน เวทิตพฺพา’’ติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[63] ตถารูปสฺเสวาติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิโน เอวฯ ตญฺจ จิตฺตนฺติ ตญฺจ ยถาวุตฺตกฺขณํ ปจฺฉิมจิตฺตํฯ ‘‘เอวํปการ’’นฺติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภงฺคกฺขณสมงฺคิเมวา’’ติ วุตฺตํ นิรุชฺฌมานาการสฺส ‘‘เอวํปการ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ

[65-82] ทฺวยเมตนฺติ ยํ ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณาปคเมน อุปฺปชฺชิตฺถ นาม, ตเทว อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ ปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ อุภยมฺปิฯ เอวํ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน น สกฺกา วตฺตุํ, ปการนฺตเรน ปน สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ‘‘น หี’’ติอาทินา ปฐมปกฺขํ วิภาเวติฯ วิภชิตพฺพํ สิยาติ ‘‘ภงฺคกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปาทกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ เจว อุปฺปชฺชติ จา’’ติ วิภชิตพฺพํ สิยา, น จ วิภตฺตํ ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ขณปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺเต วุตฺตนเยน อุภยสฺสปิ ลพฺภมานตฺตา, น จ วุตฺตํฯ อิทานิ เยน ปกาเรน สกฺกา วตฺตุํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติอาทิมาหฯ ปุคฺคโล วุตฺโต, ปุคฺคลวาโร เหโสติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺสฯ น จ กิญฺจิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคิภาวโตฯ ตํ ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ จิตฺตสมงฺคี โส ปุคฺคโลติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยทิ อเนกจิตฺตวเสนายํ ยมกเทสนา ปวตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘จิตฺตนฺติ หิ…เป.… ติฏฺฐตี’’ติฯ สนฺนิฏฺฐานวเสน นิยโม เวทิตพฺโพ, อญฺญถา ‘‘โน จ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปฏิเสโธ น ยุชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, ยทวตฺโถ อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานตาทิปริยาเยหิ วตฺตพฺโพ โหติ, ตทวตฺถนฺติ อตฺโถฯ

[83-113] อิมสฺส ปุคฺคลวารตฺตาติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตสฺส อิมสฺส อติกฺกนฺตกาลวารสฺส ปุคฺคลวารตฺตาฯ ปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ…เป.… ตสฺส จิตฺต’’นฺติ จิตฺตสมงฺคิปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ ปุคฺคลสฺเสว วิสฺสชฺชเนน ภวิตพฺพํ, อิตรถา อญฺญํ ปุจฺฉิตํ อญฺญํ วิสฺสชฺชิตํ สิยาฯ น โกจิ ปุคฺคโล น คหิโต สพฺพสตฺตานํ อนิพฺพตฺตจิตฺตตาภาวโตฯ เต จ ปน สพฺเพ ปุคฺคลาฯ นิรุชฺฌมานกฺขณาตีตจิตฺตาติ นิรุชฺฌมานกฺขณา หุตฺวา อตีตจิตฺตาฯ ตถา ทุติยตติยาติ ยถา ปฐมปญฺโห อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตา ปฏิวจเนน วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยา, ตถา ตโต เอว ทุติยตติยปญฺหา ‘‘อามนฺตา’’อิจฺเจว วิสฺสชฺเชตพฺพา สิยุนฺติ อตฺโถฯ จตุตฺโถ ปน ปญฺโห เอวํ วิภชิตฺวา ปุคฺคลวเสเนว วิสฺสชฺเชตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺสา’’ติอาทิํ วตฺวา ตถา อวจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตวเสน ปุคฺคลววตฺถานโต’’ติอาทิมาหฯ

‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา วตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต, ‘‘อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺตนฺติ ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ อิมินา ปน อตีตสฺส จิตฺตสฺส วเสน ปุคฺคโล อุปฺปาทกฺขณาตีตจิตฺโต วุตฺโต

ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุฯ ปุริมสฺสาติ ปฐมํ วุตฺตสฺส สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิตสฺส จิตฺตํ น ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํฯ ‘‘โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปจฺฉิมสฺส วีติกฺกนฺตํ จิตฺตํ ภงฺคกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺต’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ เอวมาทิโก ปุคฺคลวิภาโคติ ทุติยปญฺหาทีสุ วุตฺตํ สนฺธายาหฯ ตสฺส จิตฺตสฺส ตํตํขณวีติกฺกมาวีติกฺกมทสฺสนวเสนาติ ตสฺส ตสฺส อุปฺปาทกฺขณสฺส ภงฺคกฺขณสฺส จ ยถารหํ วีติกฺกมสฺส อวีติกฺกมสฺส จ ทสฺสนวเสน ทสฺสิโต โหติ ปุคฺคลวิภาโคติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อติกฺกนฺตกาลวาเรฯ ปุคฺคลวิสิฏฺฐํ จิตฺตํ ปุจฺฉิตํ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ ตสฺส จิตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยทิปิ ปุคฺคลปฺปธานา ปุจฺฉา ปุคฺคลวารตฺตาฯ อถาปิ จิตฺตปฺปธานา ปุคฺคลํ วิเสสนภาเวน คเหตฺวา จิตฺตสฺส วิเสสิตตฺตาฯ อุภยถาปิ ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา อนวเสสปุคฺคลวิสยตฺตาฯ ตถา ปน อวตฺวา ‘‘อตีตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา นิโรธกฺขณ…เป.… ทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพนฺติ โยชนาฯ เอส นโย ‘‘น นิรุชฺฌมาน’’นฺติ เอตฺถาปีติ นิรุชฺฌมานํ ขณํ นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตกาลํ กิํ ตสฺส จิตฺตํ น โหตีติ อตฺโถฯ

[114-116] สราคปจฺฉิมจิตฺตสฺสาติ สราคจิตฺเตสุ ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส, เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ราคสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ ยํ สพฺพปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตสฺสฯ โส ปน ปุคฺคโล อนาคามี เวทิตพฺโพฯ น นิรุชฺฌติ นิโรธาสมงฺคิตายฯ นิรุชฺฌิสฺสติ อิทานิ นิโรธํ ปาปุณิสฺสติฯ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา ปน ตโต อญฺญํ นุปฺปชฺชิสฺสติฯ อิตเรสนฺติ ยถาวุตฺตสราคปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิํ วีตราคจิตฺตสมงฺคิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสานํ อิตรเสกฺขานญฺเจว ปุถุชฺชนานญฺจฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ธมฺมยมกํ

1. ปณฺณตฺติวาโร