3. ปชหนวารวณฺณนา

[132-197] อปฺปชหนสพฺภาวาติ อปฺปหานสฺส, อปฺปหียมานสฺส วา สพฺภาวาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โย กามราคานุสยํ ปชหติ, น โส มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, โย จ มานานุสยํ นิรวเสสโต ปชหติ, น โส กามราคานุสยํ ปชหติ ปเคว ปหีนตฺตา, ตสฺมา ‘‘โย วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ? โน’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยทิ เอวํ ปฐมปุจฺฉายํ กถนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ ปหานกรณมตฺตเมวาติ ปหานกิริยาสมฺภวมตฺตเมว, น นิรวเสสปฺปหานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เต ฐเปตฺวาติ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานุสยาทีนํ นิรวเสสปชหนเก อฏฺฐมกาทิเก ฐเปตฺวาฯ อวเสสาติ ตสฺส ตสฺส อนุสยสฺส นิรวเสสปฺปชหนเกหิ อวสิฏฺฐาฯ เตสุ เยสํ เอกจฺเจ อนุสยา ปหีนา, เตปิ อปฺปชหนสพฺภาเวเนว นปฺปชหนฺตีติ วุตฺตาฯ น จ ยถาวิชฺชมาเนนาติ มคฺคกิจฺจภาเวน วิชฺชมานปฺปกาเรน ปหาเนน วชฺชิตา รหิตา เอว วุตฺตาติ โยชนาฯ

เกสญฺจีติ โสตาปนฺนสกทาคามิมคฺคสมงฺคิสกทาคามีนํฯ ปุน เกสญฺจีติ อนาคามิอคฺคมคฺคสมงฺคิอรหนฺตานํฯ อุภยนฺติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยทฺวยํฯ เสสานนฺติ ‘‘เสสา’’ติ วุตฺตานํ ยถาวุตฺตปุคฺคลานํฯ เตสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ ทฺวินฺนํ อนุสยานํฯ อุภยาปฺปชหนสฺสาติ กามราควิจิกิจฺฉานุสยาปฺปชหนสฺสฯ การณํ น โหตีติ เยสํ วิจิกิจฺฉานุสโย ปหีโน, เตสํ ตสฺส ปหีนตา, เยสํ ยถาวุตฺตํ อุภยปฺปหีนํ, เตสํ ตทปฺปชหนสฺส การณํ น โหตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เตสํ ปหีนตฺตา ‘นปฺปชหนฺตี’ติ น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติฯ อถ ปน น ตตฺถ การณํ วุตฺตํ, เยน การณวจเนน ยถาวุตฺตโทสาปตฺติ สิยา, เกวลํ ปน สนฺนิฏฺฐาเนน เตสํ ปุคฺคลานํ คหิตตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘กามราคานุสยญฺจ นปฺปชหนฺตี’’ติ, เอวมฺปิ ปุจฺฉิตสฺส สํสยตฺถสฺส การณํ วตฺตพฺพํฯ ตถา จ สติ ‘‘เสสปุคฺคลา ตสฺส อนุสยสฺส ปหีนตฺตา นปฺปชหนฺตี’’ติ การณํ วตฺตพฺพเมวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น วตฺตพฺพ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตนเยน การณํ น วตฺตพฺพํ การณภาวสฺเสว อภาวโตฯ ‘‘อุภยาปฺปชหนสฺส การณํ น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ยถา ปน วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย กามราคานุสยํ…เป.… วตฺตพฺพตฺตา’’ติ อาหฯ

เตน ปหีนาปฺปหีนวเสน การณํ น วตฺตพฺพํ, ปหีนานํเยว ปน วเสน วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ สํสยตฺถสงฺคหิเตติ สํสยตฺเถน ปเทน สงฺคหิเตฯ สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิตํ ปน ปหียมานตฺตา ‘‘นปฺปชหตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

ปชหนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปหีนวารวณฺณนา

[264-274] ผลฏฺฐวเสเนว เทสนา อารทฺธา, น มคฺคฏฺฐวเสน, กุโต ปุถุชฺชนวเสนฯ กสฺมา? ผลกฺขเณ หิ อนุสยา ปหีนาติ วุจฺจนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน ปหียนฺตีติฯ เตเนวาห ‘‘มคฺคสมงฺคีนํ อคฺคหิตตํ ทีเปตี’’ติฯ ปฏิโลเม หิ ปุถุชฺชนวเสนปิ เทสนา คหิตา ‘‘ยสฺส ทิฏฺฐานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา’’ติอาทินาฯ อนุสยจฺจนฺตปฏิปกฺเขกจิตฺตกฺขณิกานนฺติ อนุสยานํ อจฺจนฺตํ ปฏิปกฺขภูตเอกจิตฺตกฺขณิกานํฯ มคฺคสมงฺคีนนฺติ มคฺคฏฺฐานํฯ เอตฺถ จ อนุสยานํ อจฺจนฺตปฏิปกฺขตาคฺคหเณน อุปฺปตฺติรหตํ ปฏิกฺขิปติฯ น หิ เต อจฺจนฺตปฏิปกฺขสมุปฺปตฺติโต ปรโต อุปฺปตฺติรหา โหนฺติฯ มคฺคสมงฺคิตาคฺคหเณน อนุปฺปตฺติรหตาปาทิตตํ ปฏิกฺขิปติฯ น หิ มคฺคกฺขเณ เต อนุปฺปตฺติรหตํ อาปาทิตา นาม โหนฺติ, อถ โข อาปาทียนฺตีติฯ เอกจิตฺตกฺขณิกตาคฺคหเณน สนฺตานพฺยาปารํฯ เตนาห ‘‘น โกจี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เตติ มคฺคสมงฺคิโนฯ น เกวลํ ปหีนวาเรเยว, อถ โข อญฺเญสุปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุสย…เป.… คหิตา’’ติ อาหฯ

[275-296] ยตฺถ อนุสโย อุปฺปตฺติรโห, ตตฺเถวสฺส อนุปฺปตฺติรหตาปาทนนฺติ ‘‘อตฺตโน อตฺตโน โอกาเส เอว อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต’’ติ อาหฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ (วิภ. 203) วตฺวา ปุน วุตฺตํ ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. 204)ฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตโทกาสตฺตเมว กามธาตุอาทิโอกาสตฺตเมว อนุสยานํ ทีเปนฺติ ปหีนาปฺปหีนวจนานิ, ตสฺมาฯ