มหาวีริยตา จ ปริปุณฺณวีริยปารมิตาย จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺฐาเนน อนญฺญสาธารณจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสมฺปตฺติยา จ เวทิตพฺพาฯ ตโต เอว หิสฺส วีริยาหานิสิทฺธิปีติฯ

ขนฺธาทิเก ธมฺเม อธิฏฺฐาย นิสฺสาย วิสยํ กตฺวา อภิธมฺมกถา ปวตฺตาติ อาห ‘‘อภิธมฺมกถาธิฏฺฐานฏฺเฐน วา’’ติฯ เตสํ กถนโตติ เตสํ ขนฺธาทีนํ กถาภาวโตฯ เอเตน อตฺถวิเสสสนฺนิสฺสโย พฺยญฺชนสมุทาโย ปกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ธาตุโย กถียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ ธาตุกถา, ตถาปวตฺโต พฺยญฺชนตฺถสมุทาโยฯ ยทิ เอวํ สตฺตนฺนมฺปิ ปกรณานํ ธาตุกถาภาโว อาปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สาติสยนฺติ สวิเสสํ วิจิตฺตาติเรกวเสน อนวเสสโต จ เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ (ธาตุ. 5)ฯ เตเนวาห ‘‘เอกเทสกถนเมว หิ อญฺญตฺถ กต’’นฺติฯ

อิทานิ สาสเน เยสุ ธาตุ-สทฺโท นิรุฬฺโห, เตสํ วเสน อญฺเญหิปิ อสาธารณํ อิมสฺส ปกรณสฺส ธาตุกถาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธายตนธาตูหิ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ขนฺธายตนธาตูสุฯ มหนฺโต ปเภทานุคโต วิสโย เอตาสนฺติ มหาวิสยา, ธาตุโย, น ขนฺธายตนานิ อปฺปตรปทตฺตาฯ เยน วา สภาเวน ธมฺมา สงฺคหาสงฺคหสมฺปโยควิปฺปโยเคหิ อุทฺเทสนิทฺเทเส ลภนฺติ, โส สภาโว ธาตุฯ สา ธาตุ อิธ สาติสยํ เทสิตาติ สวิเสสํ ธาตุยา กถนโต อิทํ ปกรณํ ‘‘ธาตุกถา’’ติ วุตฺตํฯ สภาวตฺโถ หิ อยํ ธาตุ-สทฺโท ‘‘ธาตุโส, ภิกฺขเว , สตฺตา สํสนฺทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.98) วิยฯ ธาตุเภทนฺติ ธาตุวิภาคํฯ ปกรณนฺติ วจนเสโสฯ กุโต ปกรณ-สทฺโท ลพฺภตีติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ปกรณานํ กเมน วณฺณนาย ปวตฺตตฺตา’’ติฯ เตน โยชนํ กตฺวาติ เตน ปกรณ-สทฺเทน ‘‘ธาตุกถาว ปกรณํ ธาตุกถาปกรณ’’นฺติ โยชนํ กตฺวาฯ ตํ ทีปนนฺติ ตํ ธาตุกถาปกรณสฺส อตฺถทีปนํ, อตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ วณฺณนํฯ ‘‘อตฺถํ ทีปยิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ สุณาถา’’ติ วทนฺโต โสตทฺวารานุสาเรน ตตฺถ อุปธารเณ นิโยเชตีติ อาห ‘‘ตํทีปนวจนสวเนน อุปธาเรถาติ อตฺโถ’’ติฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. มาติกาวณฺณนา

1. นยมาติกาวณฺณนา

[1] จุทฺทสวิเธนาติ จุทฺทสปฺปกาเรน, จุทฺทสหิ ปเทหีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ อิทเมกํ ปทํ, ตถา ‘‘สมฺปโยโค วิปฺปโยโค’’ติฯ ‘‘สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทีนิ ปน ตีณิ ตีณิ ปทานิ เอเกกํ ปทํฯ อิตเรสุ ปทวิภาโค สุวิญฺเญยฺโยวฯ เอเตหีติ สงฺคหาทิปฺปกาเรหิฯ นยนํ ปาปนํ, ตํ ปน ปวตฺตนํ ญาปนญฺจ โหตีติ ‘‘ปวตฺตียติ ญายนฺตี’’ติ จ ทฺวิธาปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ นยา เอว อุทฺทิสิยมานา มาติกาฯ อตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตนญาณกิริยานํ กรณภาเวน สงฺคหาทิปฺปการา นยาติ วุตฺตาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อิมินา สงฺคหาทิเกน นเยนา’’ติ (ธาตุ. อฏฺฐ. 1)ฯ ปทานนฺติ อตฺถทีปกานํ วจนานํฯ ปชฺชติ เอเตน อตฺโถติ หิ ปทํฯ ปทานนฺติ จ สํสามิสมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ปกรณสฺสาติ ปน อวยวาวยวีสมฺพนฺเธฯ

2. อพฺภนฺตรมาติกาวณฺณนา

[2] ตทตฺถานีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺถานิฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ สงฺขาราทิกํ เอตสฺมาติ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺเจกํ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมฯ ตถา หิ วุตฺตํ สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา, ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติฯ เตสนฺติ ขนฺธาทีนํฯ ตถาทสฺสิตานนฺติ คณนุทฺเทสวิภาคมตฺเตน ทสฺสิตานํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทฺวาทสภาเวเนว คหิโต, นนุ ตตฺถ ภโว กมฺมภวาทิเภเทน, โสกาทโย จ สรูปโตเยว อิธ ปาฬิยํ คหิตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘ปญฺจวีสาธิเกน ปทสเตนา’’ติ เอวํ วุตฺเต อฏฺฐกถาวจเนฯ กมฺมภวสฺส ภาวนภาเวน, อุปปตฺติภวสฺส ภวนภาเวนฯ ปทตฺถโต ปน กมฺมภโว ภวติ เอตสฺมาติ ภโว, อิตโร ภวติ, ภวนํ วาติฯ ตนฺนิทานทุกฺขภาเวนาติ ชรามรณนิทานทุกฺขภาเวนฯ