เมนู

ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา

[1] ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา รูปสมุทโยฯ โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ จ เอวมาทินา กุสลมูลกุสลาทีนํ ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘ปจฺจยทีปเกน มูลยมเกนา’’ติฯ ‘‘โส ‘อนิจฺจํ รูปํ, อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ จกฺขุ อนิจฺจํ, รูปา อนิจฺจา’’ติ จ อาทินา พหุลขนฺธาทิมุเขน อนิจฺจานุปสฺสนาทโย วิหิตาติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺธาทีสุ ตีรณพาหุลฺลโต’’ติฯ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต ปรํ ปหานกิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘อนุสยปหานนฺตา ปหานปริญฺญา’’ติฯ ยทิปิ อนุสเยหิ สมฺปโยคโต อารมฺมณโต วา ปหานปริญฺญา นปฺปวตฺตติ, อนุสยาภาเว ปน ตทารมฺโภ เอว นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนุสเยหิ ปหานปริญฺญํ วิภาเวตุ’’นฺติฯ อนุสยภาเวน ลพฺภมานานนฺติ อนุสยภาเวน วิชฺชมานานํ, อนุสยสภาวานนฺติ อตฺโถฯ ตีหากาเรหีติ ปริจฺเฉทาทีหิ ตีหิ ปกาเรหิฯ อนุสเยสุ คณนสรูปปฺปวตฺติฏฺฐานโต อโพธิเตสุ ปุคฺคโลกาสาทิวเสน ปวตฺติยมานา ตพฺพิสยา เทสนา น สุวิญฺเญยฺยา โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสุ ตถา…เป.… ทุรวโพธตฺตา’’ติฯ

เอตฺถ ปุริเมสูติ ปทุทฺธาโร อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วาติ กตฺวา สานุสยวาราทิอเปกฺโข, น อนุสยวาราทิอเปกฺโข อนุสยวาเร ปาฬิววตฺถานสฺส ปเคว กตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ สานุสยวาราทีสุ ปุริเมสูติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ สานุสยวาราทีสุ หิ ตีสุ ปุริเมสุ โอกาสวาเร ยโต ตโตติ เทสนา ปวตฺตา, น อนุสยวาราทีสุฯ อตฺถวิเสสาภาวโตติ ‘‘กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา (ยม. 2.อนุสยยมก.302) ปาฬิอาคตปทสฺส, ‘‘กามธาตุํ วา ปน อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา ยมกภาเวน อฏฺฐกถาอาทิคตปทสฺส จ อตฺถวิเสสาภาวโตฯ กถมยํ ยมกเทสนา สิยา ทุติยสฺส ปทสฺส อภาวโตติ อตฺโถฯ ยทิ นายํ ยมกเทสนา, อถ กสฺมา อิธาคตาติ อาห ‘‘ปุริมวาเร หี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อนุสยฏฺฐานปริจฺเฉททสฺสนนฺติ อนุสยฏฺฐานตาย ปริจฺเฉททสฺสนํฯ เอวมฺปิ กถมิทํ อนุสยยมกํ ยมกเทสนาสพฺภาวโตติ อาห ‘‘ยมกเทสนา…เป.… นามํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อตฺถวเสนาติ ปฏิโลมตฺถวเสนฯ ปฐมปเทน หิ วุตฺตสฺส วิปริวตฺตนวเสนปิ ยมกเทสนา โหติ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีสุ (ยม. 1.ขนฺธยมก.2), ตตฺถ ปน อตฺถวิเสโส อตฺถิ, อิธ นตฺถิ, ตสฺมา น ตถา เทสนา กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถวิเสสาภาวโต ปน น วุตฺตา’’ติฯ ลพฺภมานตาวเสนาติ ปุจฺฉาย ลพฺภมานตาวเสนฯ

อุปฺปตฺติอรหตํ ทสฺเสตีติ อิมินา นิปฺปริยาเยน อนุสยา อนาคตาติ ทสฺสิตํ โหติ ยโต เต มคฺควชฺฌา, น จ อตีตปจฺจุปฺปนฺนา อุปฺปตฺติรหาติ วุจฺจนฺติ อุปฺปนฺนตฺตาฯ ยํสภาวา ปน ธมฺมา อนาคตา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ, ตํสภาวา เอว เต อตีตปจฺจุปฺปนฺนา วุตฺตาฯ น หิ ธมฺมานํ อทฺธาเภเทน สภาวเภโท อตฺถิ, ตสฺมา อนุสยานํ อตีตปจฺจุปฺปนฺนภาวา ปริยายโต ลพฺภนฺตีติ อฏฺฐกถายํ (ยม. อฏฺฐ. อนุสยยมก 1) ‘‘อตีโตปิ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํปการาติ อนุสยปฺปการา, การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหาอิจฺเจว อตฺโถฯ โส เอวํปกาโร อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน คหิโต อุปฺปชฺชนารหตาย อวิจฺฉินฺนภาวทีปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘น ขนฺธยมกาทีสุ วิย อุปฺปชฺชมานตา’’ติ, ปจฺจุปฺปนฺนตาติ อตฺโถฯ เตเนวาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ ตตฺถ นินฺนานากรโณติ นิพฺพิเสโสฯ อุปฺปชฺชนานุสยานํ นินฺนานากรณตฺตา เอว หิ ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ วิภงฺเค (วิภ. 203) อาคตํฯ อนุสยนญฺหิ เอตฺถ นิวิสนนฺติ อธิปฺเปตํฯ

อิทานิ เยน ปริยาเยน อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อนุสยโวหาโร, ตํ ทสฺเสตุกาโม อนาคตมฺปิ เตหิ สทฺธิํ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุรูปํ การณํ ปน…เป.… วุจฺจนฺตี’’ติ อาหฯ เอเตน ภูตปุพฺพคติยา อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อุปฺปตฺติรหตา เวทิตพฺพาติ ทสฺเสติฯ อุปฺปตฺติอรหตา นาม กิเลสานํ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาย เวทิตพฺพาฯ สา จ อตีตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ อตฺเถวาติ ปการนฺตเรนปิ เตสํ ปริยายโตว อนุสยภาวํ ปกาเสติฯ เตเนวาห ‘‘มคฺคสฺส ปนา’’ติอาทิฯ ตาทิสานนฺติ เย มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปตฺติรหา, ตาทิสานํฯ ธมฺโม เอว จ อุปฺปชฺชติ, น ธมฺมากาโรติ อธิปฺปาโยฯ

น หิ ธมฺมาการา อนิจฺจตาทโย อุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ ยทิ ปน เต อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน สิยุํ, ธมฺมา เอว สิยุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปหีนากาโร จ อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชตี’’ติฯ

วุตฺตมฺปิ ถามคมนํ อคฺคเหตฺวา อปฺปหีนฏฺฐมตฺตเมว คเหตฺวา โจทโก โจเทตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตานุสย…เป.… อาปชฺชตีติ เจ’’ติฯ น หิ ถามคมเน คหิเต โจทนาย โอกาโส อตฺถิฯ เตนาห ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทิฯ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ, น เกวลมฏฺฐกถายเมว ปาฐคโตวายมตฺโถ, ตสฺมา เอวเมว คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามคโต…เป.… ยุตฺต’’นฺติ วตฺวา กิํ ปน ตํ ถามคมนนฺติ ปราสงฺกํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘ถามคตนฺติ จ…เป.… วุตฺตา’’ติ อาหฯ ตตฺถ อญฺเญหิ อสาธารโณติ กิเลสวตฺถุอาทีนํ กิเลสตาทิสภาโว วิย กามราคาทิโต อญฺญตฺถ อลพฺภมาโน เตสํเยว อาเวณิโก สภาโว, ยโต เต ภวพีชํ ภวมูลนฺติ จ วุจฺจนฺติฯ ยสฺมา จ ถามคมนํ เตสํ อนญฺญสาธารโณ สภาโว, ตสฺมา อนุสยนนฺติ วุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามคโตติ อนุสยสมงฺคีติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ

‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. 2.อนุสยยมก.3) อนุสยวาเร วุตฺโต เอว อตฺโถ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา (ยม. 2.อนุสยยมก.300) วุตฺโตติ อนุสยนากาโร เอว อุปฺปชฺชนวาเร อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน คหิโตติ ‘‘อุปฺปชฺชนวาโร อนุสยวาเรน นินฺนานากรโณ วิภตฺโต’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ วิจารํ อารภติ ‘‘อนุสยอุปฺปชฺชนวารานํ สมานคติกตฺตา’’ติอาทินาฯ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ สิยาติ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ อปฺปหีนาการทีปกํ สิยาฯ ตถา จ สติ ยถา ‘‘อิมสฺส อุปฺปาทา’’ติ เอตฺถ อิมสฺส อนิโรธาติ อยมตฺโถปิ ญายติ, เอวํ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺเต อตฺถโต ‘‘น อุปฺปชฺชตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติ อปฺปหีนาการสฺส อุปฺปตฺติรหภาวสฺส อนุปฺปชฺชมานสภาวตฺตาติ โจทนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปชฺชตีติ วจนสฺส อวุตฺตตา น สกฺกา วตฺตุนฺติ เจ’’ติ อาหฯ

วจนตฺถวิเสเสน ตํทฺวยสฺส วุตฺตตฺตาติ เอเตน ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ ปทตฺถนานตฺเถน วารนฺตรเทสนา โหติ ยถา สหชาตสํสฏฺฐวาเรสูติ ทสฺเสติฯ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวาติอาทิ ตเมว วจนตฺถวิเสสํ วิภาเวตุํ อารทฺธํฯ อุปฺปตฺติโยคฺคนฺติ อุปฺปตฺติยา โยคฺคํ, อุปฺปชฺชนสภาคตนฺติ อตฺโถฯ ยโต อนุสยา อุปฺปตฺติรหาติ วุจฺจนฺติ, เอกนฺเตน เจตเทว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทิวจนโต (ยม. 2.อนุสยยมก.300)ฯ ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุสยา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต สทา วิชฺชมานา นุ โข เต อปรินิปฺผนฺนานุสยนฏฺเฐน ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ อาปชฺชตีติ ตํนิเสธนตฺถํ ‘‘อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปตฺติอรหภาเวน ถามคตตา อนุสยฏฺโฐติ ยํ เตสํ อุปฺปตฺติโยควจนํ วุตฺตํ, ตํ สมฺมเทว วุตฺตนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘อนุสยสทฺทสฺสา’’ติอาทินาฯ เตน วารทฺวยเทสนุปฺปาทิกา อนุสยสทฺทตฺถนิทฺธารณาติ ทสฺเสติฯ ตมฺปิ สุวุตฺตเมว อิมินา ตนฺติปฺปมาเณนาติ อิทมฺปิ ‘‘อภิธมฺเม ตาวา’’ติอาทินา อาคตํ ติวิธเมว ตนฺติํ สนฺธายาหาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตนฺติตฺตเยนปิ หิ จิตฺตสมฺปยุตฺตตา ทีปิตา โหตี’’ติฯ

ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปฺปตฺติฏฺฐานวารวณฺณนา

[2] เอวํ สตีติ เวทนานํ วิเสสิตพฺพภาเว กามธาตุยา จ วิเสสนภาเว สติฯ กามาธาตุยา อนุสยนฏฺฐานตา น วุตฺตา โหติ อปฺปธานภาวโต, ปธานาปฺปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจทสฺสนโต, วิเสสนภาเวน จริตพฺพตาย จาติ อธิปฺปาโยฯ โหตุ โก โทโสติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกมาโน อาห ‘‘ทฺวีสุ ปนา’’ติอาทิฯ ทฺวีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ตถา ‘‘ตีสุ ธาตูสู’’ติ เอตฺถาปิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ธาตุอาทิเภเทน ติวิธํ อนุสยฏฺฐานํ, ตตฺถ จ รูปารูปธาตูนํ ภวราคสฺส อนุสยฏฺฐานตา วุตฺตาติ กามธาตุยา กามราคสฺส อนุสยฏฺฐานตา เอกนฺเตน วตฺตพฺพา, ตสฺมาฯ ตีสุ ธาตูสุ ตีสุ เวทนาสูติ จ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ จ อาธาเรฯ