1. ปณฺณตฺติวารวณฺณนา

[1] สติปิ กุสลมูลาทีนมฺปิ วิภตฺตภาเว ขนฺธาทิวิภาโค ตโต สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธาทโย วิย ปุพฺเพ อวิภตฺตา’’ติ อาหฯ ปการตฺโถ วา เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ‘‘ภูวาทโย’’ติอาทีสุ วิยาติ กุสลมูลาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อวิญฺญาตตฺตา นิสาเมนฺเตหิฯ เหตุอตฺโถ วา เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ อวิญฺญาปิตตฺตาติ อตฺโถฯ ยทิปิ กายสงฺขารานํ วิกปฺปทฺวเยปิ เหตุผลภาโวเยว อิจฺฉิโต, สามิวจนรูปาวิภูโต ปน อตฺเถว อตฺถเภโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายสฺส…เป.… กตฺตุอตฺเถ’’ติ อาหฯ โส ปนาติ กตฺตุอตฺโถฯ

[2-7] สุทฺธิกเอเกกปทวเสนาติ ‘‘กาโย สงฺขาโร’’ติอาทีสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปเทสุ อญฺญมญฺญํ อสมฺมิสฺสเอเกกปทวเสนฯ อตฺถาภาวโตติ ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโตฯ อญฺญถา กรชกายาทิโก อตฺโถ อตฺเถวฯ เตเนวาห ‘‘ปทโสธน…เป.… อวจนียตฺตา’’ติฯ อิทานิ ตเมว อตฺถาภาวํ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ กสฺมา ปน อุภยตฺถ สมาเน สมาสปทภาเว ตตฺถ อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ น ลพฺภตีติ? ภินฺนลกฺขณตฺตาฯ ตตฺถ หิ รูปกฺขนฺธาทิปทานิ สมานาธิกรณานีติ ปททฺวยาธิฏฺฐาโน เอโก อตฺโถ ลพฺภติ, อิธ ปน กายสงฺขาราทิปทานิ ภินฺนาธิกรณานีติ ตถารูโป อตฺโถ น ลพฺภตีติฯ เตนาห ‘‘ยถาธิปฺเปตตฺถาภาวโต’’ติฯ

วิสุํ อทีเปตฺวาติ ‘‘กายสงฺขาโร’’ติอาทินา สห วุจฺจมาโนปิ กายสงฺขารสทฺโท วิสุํ วิสุํ อตฺตโน อตฺถํ อโชเตตฺวา เอกํ อตฺถํ ยทิ ทีเปตีติ ปริกปฺปวเสน วทติฯ เตน กายสงฺขารสทฺทานํ สมานาธิกรณตํ อุลฺลิงฺเคติฯ ‘‘กายสงฺขารสทฺโท กายสงฺขารตฺเถ วตฺตมาโน’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘สงฺขารสทฺโท สงฺขารตฺเถว วตฺตมาโน’’ติ ปน วตฺตพฺพํ สิยาฯ

เอวญฺหิ สติ ขนฺธตฺเถ วตฺตมาโน ขนฺธสทฺโท วิย รูปสทฺเทน กายสทฺเทน วิเสสิตพฺโพติ อิทํ วจนํ ยุชฺเชยฺย, กายสงฺขารสทฺทานํ ปน สมานาธิกรณตฺเต น เกวลํ สงฺขารสทฺโทเยว สงฺขารตฺเถ วตฺตติ, อถ โข กายสทฺโทปีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กายสงฺขารสทฺโท กายสงฺขารตฺเถ วตฺตมาโน’’ติ วุตฺตํ สิยา, กายสทฺเทน สมานาธิกรเณนาติ อธิปฺปาโยฯ พฺยธิกรเณน ปน สงฺขารสฺส วิเสสิตพฺพตา อตฺเถวาติฯ

อิมสฺส วารสฺสาติ สุทฺธสงฺขารวารสฺสฯ ปทโสธเนน ทสฺสิตานนฺติ เอตฺตเกว วุจฺจมาเน ตตฺถ ทสฺสิตภาวสามญฺเญน สุทฺธกายาทีนมฺปิ คหณํ อาปชฺเชยฺยาติ ตํนิวารณตฺถํ ‘‘ยถาธิปฺเปตานเมวา’’ติ อาหฯ กายาทิปเทหิ อคฺคหิตตฺตาติ สุทฺธกายาทิปเทหิ อคฺคหิตตฺตาฯ อิธ ปนาติ อฏฺฐกถายํฯ สุทฺธสงฺขารวารํ สนฺธาย วุตฺตมฺปิ สุทฺธสงฺขารวารเมเวตฺถ อนนุชานนฺโต สกลสงฺขารยมกวิสยนฺติ อาห ‘‘อิธ ปน สงฺขารยมเก’’ติฯ อธิปฺเปตตฺถปริจฺจาโคติ อสฺสาสปสฺสาสาทิกสฺส อธิปฺเปตตฺถสฺส อคฺคหณํ เจตนากายอภิสงฺขรณสงฺขาราทิ อนธิปฺเปตตฺถปริคฺคโหฯ ยทิ ‘‘กาโย สงฺขาโร’’ติอาทินา สุทฺธสงฺขารตํมูลจกฺกวารา อตฺถาภาวโต อิธ น คเหตพฺพา, อถ กสฺมา ปวตฺติวารเมว อนารภิตฺวา อญฺญถา เทสนา อารทฺธาติ อาห ‘‘ปทโสธนวารตํมูลจกฺกวาเรหี’’ติอาทิฯ สํสโย โหติ สงฺขารสทฺทวจนียตาสามญฺญโต กายสงฺขาราทิปทานํ พฺยธิกรณภาวโต จฯ เตเนวาห ‘‘อสมานาธิกรเณหิ…เป.… ทสฺสิตายา’’ติฯ

ปณฺณตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[19] สงฺขารานํ ปุคฺคลานญฺจ โอกาสตฺตาติ สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, สงฺขารานํ สมาปชฺชิตพฺพตาย ปุคฺคลานํ ฌานสฺส โอกาสตา เวทิตพฺพา, ภูมิ ปน ยทคฺเคน ปุคฺคลานํ โอกาโส, ตทคฺเคน สงฺขารานมฺปิ โอกาโสฯ ‘‘ทุติเย ฌาเน ตติเย ฌาเน’’ติอาทินา ฌานํ, ‘‘กามาวจเร รูปาวจเร’’ติอาทินา ภูมิ จ วิสุํ โอกาสภาเวน คหิตาฯ อิตีติ เหตุอตฺโถ, ยสฺมา ฌานมฺปิ โอกาสภาเวน คหิตํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ปุคฺคลวาเร จ โอกาสวเสน ปุคฺคลคฺคหเณติ ปุคฺคลวาเร จ ยทา ปุคฺคโลกาสสงฺขาราทีนํ โอกาสภาเวน คยฺหติ, ตทา เตสํ ทฺวินฺนํ โอกาสานํ วเสน คยฺหนํ โหตีติ ยตฺถ โส ปุคฺคโล, ยญฺจ ตสฺมิํ ปุคฺคเล ฌานํ อุปลพฺภติ, เตสํ ทฺวินฺนํ ภูมิฌานสงฺขาตานํ โอกาสานํ วเสน ยถารหํ กายสงฺขาราทีนํ คหณํ กถนํ โหตีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมาฯ ทุติยตติยชฺฌาโนกาสวเสนาติ ทุติยตติยชฺฌานสงฺขาตโอกาสวเสน คหิตาฯ กถํ? ‘‘วินา วิตกฺกวิจาเรหิ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ เอวํ คหิตา ปุคฺคลา วิเสเสตฺวา ทสฺสิตาฯ เกน? เตเนว วิตกฺกวิจารรหิตอสฺสาสปสฺสาสุปฺปาทกฺขเณนาติ โยเชตพฺพํฯ

ปฐมโกฏฺฐาเส ฌาโนกาสวเสน ปุคฺคลทสฺสนํ กตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺวิปฺปการานนฺติ ฌานภูมิโอกาสเภเทน ทุวิธานํฯ เตสนฺติ ปุคฺคลานํฯ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนานํ กามาวจราน’’นฺติ จ อิทํ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจนํ, ตสฺส จ อวจฺเฉทกํ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติ อิทนฺติ วุตฺตํ ‘‘วิเสส…เป.… ขเณ’’ติฯ เตน วิเสสเนนฯ กามาวจรานมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ รูปารูปาวจเรสุ ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนานํ, อถ โข กามาวจรานมฺปีติ วุตฺตเมวตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ กีทิสานํ กามาวจรานนฺติ อาห ‘‘คพฺภคตาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน อุทกนิมุคฺควิสญฺญิภูตา สงฺคหิตา, น มตจตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนนิโรธสมาปนฺนาฯ เต หิ อกามาวจรตาย วิย รูปารูปภวสมงฺคิโน วิตกฺกวิจารุปฺปตฺติยาว นิวตฺติตาฯ เอกนฺติกตฺตาติ อสฺสาสปสฺสาสาภาวสฺส เอกนฺติกตฺตาฯ นิทสฺสิตาติ รูปารูปาวจรา นิทสฺสนภาเวน วุตฺตา, น ตพฺพิรหิตานํ อญฺเญสํ อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมชฺฌาโนกาสา อสฺสาสปสฺสาสวิรหวิสิฏฺฐาติ โยชนาฯ ปฐมญฺเจตฺถ ปฐมชฺฌานสมงฺคีนํ รูปารูปาวจรานํ คหณํ, ทุติยํ ยถาวุตฺตคพฺภคตาทีนํฯ อิมินา นเยนาติ ยฺวายํ ‘‘สงฺขารานํ ปุคฺคลานญฺจา’’ติอาทินา ฌาโนกาสภูมิโอกาสวเสน ปุคฺคลวิภาคนโย วุตฺโต, อิมินา นเยน อุปาเยนฯ สพฺพตฺถ สพฺพปุจฺฉาสุฯ

[21] เอตสฺมิํ ปน อตฺเถ สตีติ ยฺวายํ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสเสตฺวา อตฺโถ วุตฺโต, เอตสฺมิํ อตฺเถ คยฺหมาเน อญฺญตฺถปิ อุปฺปตฺติภูมิยา ฌานํ วิเสสิตพฺพํ ภเวยฺย, ตถา จ อนิฏฺฐํ อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุตฺถชฺฌาเน’’ติอาทิมาหฯ