นิทฺเทสวารวณฺณนา

[10-17] วายนํ สวิสยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนํ, ตยิทํ ยถา คนฺธายตเน ลพฺภติ, เอวํ สีลาทีสุปีติ ปาฬิยํ ‘‘สีลคนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ ‘‘สีลาทิเยว คนฺโธ’’ติ กตฺวาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สีลคนฺโธ…เป.… นามานี’’ติฯ ยสฺมา ปน สวิสยพฺยาปนํ ตตฺถ ปสฏภาโว ปากฏภาโว วา โหติ, ตสฺมา ‘‘ปสารณฏฺเฐน ปากฏภาวฏฺเฐน วา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตโน วตฺถุสฺส สูจนํ วา วายนํฯ ‘‘เทวกายา สมาคตา (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37), ปณฺณตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 108) สมูหปญฺญตฺตีสุปิ กายธมฺมสทฺทา อาคตาติ ‘‘สสภาว’’นฺติ วิเสเสติฯ กายวจเนน…เป.… นตฺถีติ อิทํ ‘‘น ธมฺโม นายตน’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส วินิวตฺตวิเสสสพฺพสภาวธมฺมวาจกตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ธมฺมายตนสงฺขาตธมฺมวิเสสวาจกตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[18-21] เอตสฺมินฺติ ปวตฺติวาเรฯ ปุจฺฉามตฺตลาเภนาติ โมฆปุจฺฉาภาวมาหฯ เอเกกนฺติ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิกํ เอเกกํฯ ปญฺจาติ ‘‘ยสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คนฺธายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีนิ ปญฺจฯ ปุจฺฉามตฺตลาเภน สงฺคหํ อนุชานนฺโต ‘‘วิสฺสชฺชนวเสน หาเปตพฺพานี’’ติ อาหฯ ‘‘วกฺขติ หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ อฏฺฐกถาย สมตฺเถติฯ

สทิสวิสฺสชฺชนนฺติ สามญฺญวจนํ วิเสสนิวิฏฺฐเมว โหตีติ ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุคฺคลวารเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา ปน สทิสวิสฺสชฺชนตาย อพฺยาปิตตฺตา ยตฺถ สทิสํ, ตตฺถาปิ วิสฺสชฺชิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอกาสวาเร ปน…เป.… วิสฺสชฺชิต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ตนฺติ ทุติยํฯ ปุคฺคลวาเรปีติ ยตฺถ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ, ตตฺถ ปุคฺคลวาเรปิ วิสฺสชฺชิตํ, ปเคว โอกาสวาเรติ อธิปฺปาโยฯ วิรตฺตกามกมฺมนิพฺพตฺตสฺสาติ ภาวนาพเลน วิรตฺโต กาโม เอเตนาติ วิรตฺตกามํ, รูปาวจรกมฺมํ, ตโต นิพฺพตฺตสฺสฯ

ปฏิสนฺธิ เอว พีชํ ปฏิสนฺธิพีชํ, ตสฺสฯ ‘‘เอวํสภาวตฺตา’’ติ เอเตน เอกนฺตโต กามตณฺหานิทานกมฺมเหตุกานิ ฆานาทีนีติ ทสฺเสติฯ คนฺธาทโย จ น สนฺตีติ สพฺเพน สพฺพํ เตสมฺปิ อภาวํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

‘‘สจฺจ’’นฺติ ยถาวุตฺตวเสน คเหตพฺพํ โจทเกน วุตฺตมตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุน เยนาธิปฺปาเยน ตานิ ยมกานิ สทิสวิสฺสชฺชนานิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ตตฺถ จกฺขายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกน ‘‘สจกฺขุกานํ อฆานกานํ อุปปชฺชนฺตาน’’นฺติอาทินา นเยน ชิวฺหากายายตนยมกานิ ยถา สทิสวิสฺสชฺชนานิ, ตถา อิธ ฆานายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกน ตานิ ชิวฺหากายายตนยมกานิ ‘‘ยสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา นเยน สทิสวิสฺสชฺชนานีติฯ เอวเมตฺถ อุภเยสํ วิสุํ อญฺญมญฺญํ สทิสวิสฺสชฺชนตาย อิทํ วุตฺตํ, น เอกชฺฌํ อญฺญมญฺญํ สทิสวิสฺสชฺชนตายฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา ตตฺถ ตตฺเถว สทิสวิสฺสชฺชนตา ปาฬิอนารุฬฺหตาย การณ’’นฺติฯ เอวญฺจ สติ จกฺขายตนมูลคฺคหณํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘นิทสฺสนภาเวนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิทสฺสนภาเวนาติ นิทสฺสนภูตานํ อญฺญมญฺญสทิสวิสฺสชฺชนตาสงฺขาเตน นิทสฺสนภาเวเนว, น ปน เตสํ นิทสฺสิตพฺเพหิ สพฺพถา สทิสวิสฺสชฺชนตายาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เยภุยฺยตายา’’ติ วุตฺตํ เยภุยฺยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอวนฺติ อิมินา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน ยถาวุตฺตวจนสฺเสว วิสฺสชฺชนภาวานุชานนํ กตฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ อากฑฺฒติฯ สาติ ทุติยปุจฺฉาฯ ฆานายตนยมเกนาติ จกฺขายตนมูลเกสุ ฆานายตนยมเกเนวฯ ตํเสสานีติ เตน ฆานายตนมูลกกายายตนยมเกน สทฺธิํ เสสานิฯ สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา อนารุฬฺหานีติ เอตฺถ ‘‘อนารุฬฺหานี’’ติ เอตฺตกเมว ตถา-สทฺเทน อนุกฑฺฒียติ, น ‘‘สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาติ…เป.… สมญฺเญนา’’ติ วตฺวา อิทานิ ‘‘การณสามญฺเญนา’’ติ วุตฺตสฺส สทิสวิสฺสชฺชนตฺตสฺส ตตฺถ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฆานชิวฺหากายายตนานํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อคพฺภเสยฺยเกสุ ปวตฺตมานานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สหจาริตายา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ตถา ‘‘คพฺภเสยฺยเกสุ จ ปวตฺตมานาน’’นฺติฯ อิตรานิ ฆานายตนมูลกานิ ชิวฺหากายายตนยมกานิ ทฺเว น วิสฺสชฺชียนฺติ, ฆานายตนมูลเกสุ จ ยมเกสุ วิสฺสชฺชิเตสุ อิตรทฺวยมูลกานิ ชิวฺหากายายตนมูลกานิ น วิสฺสชฺชียนฺติ อวิเสสตฺตา อปฺปวิเสสตฺตา จาติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ กายายตนยมเก ทุติยปุจฺฉาวเสน อปฺปวิเสโส, อิตรวเสน อวิเสโส เวทิตพฺโพฯ รูปายตนมนายตเนหิ สทฺธินฺติ อิทํ รูปายตนมูลกมนายตนวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘รูปายตน…เป.… อธิปฺปาโย’’ติฯ เตเนวาห ‘‘รูปายตนมูลเกสุ หี’’ติอาทิฯ ยมกานนฺติ รูปายตนมูลกคนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนยมกานํฯ ทุติยปุจฺฉานนฺติ ยถาวุตฺตยมกานํเยว ทุติยปุจฺฉานํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘สรูปกานํ อจิตฺตกาน’’นฺติอาทินา วุตฺเตน นเยนฯ อาทิปุจฺฉานนฺติ เตสํเยว ยมกานํ ปฐมปุจฺฉานํฯ

เหฏฺฐิเมหีติ อิทํ อวิเสสวจนมฺปิ เยสุ สทิสวิสฺสชฺชนตา สมฺภวติ, ตทเปกฺขนฺติ อาห ‘‘คนฺธรส…เป.… อตฺโถ’’ติฯ อุทฺทิฏฺฐธมฺเมสุ อุทฺเทสานุรูปํ ลพฺภมานวิเสสกถนํ วิสฺสชฺชนํ, โย ตตฺถ น สพฺเพน สพฺพํ อุทฺเทสานุรูปคุเณน อุปลพฺภติ, ตสฺส อกถนมฺปิ อตฺถโต วิสฺสชฺชนเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘อวิสฺสชฺชเนเนว อลพฺภมานตาทสฺสเนน วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตี’’ติฯ

จกฺขุวิกลโสตวิกลา วิย จกฺขุโสตวิกโลปิ ลพฺภตีติ โส ปน อฏฺฐกถายํ ปิ-สทฺเทน สงฺคหิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชจฺจนฺธมฺปิ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ ปริปุณฺณายตนเมว โอปปาติกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโทติ ตสฺส ฐานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตเมวาติ อตฺโถ’’ติ วตฺวา เตน ปริปุณฺณายตนสฺส ตตฺถ อนิยตตฺตา อปริปุณฺณายตนสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน ชจฺจนฺธพธิรมฺปิ สนฺธาย วุตฺตตา น นิวาริตา โหตี’’ติ อาหฯ

[22-254] ตสฺมิํ ปุคฺคลสฺส อนามฏฺฐตฺตาติ กสฺมา วุตฺตํ, ยาวตา ‘‘รูปีพฺรหฺมโลกํ ปุจฺฉตี’’ติ อิมินาปิ โอกาโสเยว อามฏฺโฐติฯ

‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิญฺญาย การณวิภาวนาธิปฺปาเยเนว ‘‘กสฺมา ปฏิญฺญาต’’นฺติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตํ การณํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘นนู’’ติอาทิมาห ฯ คพฺภเสยฺยกภาวํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตีติ ปจฺฉิมภวิกํ สนฺธายาหฯ ตทวตฺถสฺสาติ ปจฺฉิมภวาวตฺถสฺสฯ ภวิสฺสนฺตสฺสาติ ภาวิโนฯ ปฏิญฺญาตพฺพตฺตาติ ‘‘อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปฏิญฺญาตพฺพตฺตาฯ

อถ กสฺมาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ‘‘ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉายํ วุตฺเตน วิธินา ปฏิญฺญาตพฺพํ, อถ กสฺมา อถ เกน การเณน ปฏิโลเม ‘‘ยสฺส วา ปน รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิญฺญาตํ, นนุ อิทํ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธนฺติ? นนูติอาทินาปิ โจทโก ตเมว วิโรธํ วิภาเวติฯ โน จ นุปฺปชฺชิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ เอวาติ อตฺโถฯ ‘‘ตสฺมิํ ภเว’’ติอาทิ ตสฺส ปริหาโรฯ ตตฺถ ตสฺมิํ ภเวติ ยสฺมิํ ภเว ‘‘รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ ปวตฺตมานตฺตา, ตสฺมิํ ภเวฯ อนาคตภาเวน อวจนโตติ ภาวีภาเวน อวตฺตพฺพโต อารทฺธุปฺปาทภาเวน ปวตฺตมานตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘ภวนฺตเร หี’’ติอาทิฯ น ปน วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ปาฐนฺตเรน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติฯ

ยสฺมิํ อตฺตภาเว เยหิ อายตเนหิ ภวิตพฺพํ, ตํตํอายตนนิพฺพตฺตกกมฺเมน อวสฺสํภาวีอายตนสฺส สตฺตสฺส, สนฺตานสฺส วา, ‘‘ยสฺส วา ปน รูปายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ จ เอวํ ปวตฺตํ ปุจฺฉาทฺวยวิสฺสชฺชนํ อายตนปฏิลาภสฺส ชาติภาวโต สุฏฺฐุ อุปปนฺนํ ภวติฯ ปจฺฉิมภวิกาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อรูเป อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายนกา สงฺคยฺหนฺติฯ อิทมฺปิ วิสฺสชฺชนํฯ อภินนฺทิตพฺพตฺตาติ ‘‘อามนฺตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ

ยํ ปน อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺส วิปาโก ฆานายตนุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว อุปจฺฉิชฺชิสฺสติ, ตํ ฆานายตนานิพฺพตฺตกกมฺมนฺติ วุตฺตํฯ กถํ ปนีทิสํ กมฺมํ อตฺถีติ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ยสฺส ยตฺถา’’ติอาทิฯ เอวมฺปิ คพฺภเสยฺยโก เอว อิธ อฆานโกติ อธิปฺเปโตติ กถมิทํ วิญฺญายตีติ โจทนาย ‘‘น หี’’ติอาทิํ วตฺวา ตมตฺถํ สาเธตุํ ‘‘ธมฺมหทยวิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อวจนตฺตมฺปิ หิ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม ปฏิกฺเขโปเยวาติ ฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อายตนยมเกฯ ยถาทสฺสิตาสูติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสตายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชติ, ยสฺส ยตฺถ ฆานายตนํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตตฺถ รูปายตนํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ทสฺสิตปฺปการาสุ ปุจฺฉาสุฯ อามนฺตาติ วุตฺตนฺติ อถ กสฺมา น วิญฺญายตีติ โยชนาฯ เอตาสุ ปุจฺฉาสุ กสฺมา ปฏิวจเนน วิสฺสชฺชนํ น กตนฺติ อธิปฺปาโยฯ สนฺนิฏฺฐาเนน คหิตตฺถสฺสาติ ‘‘ยสฺส วา ปน โสตายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ยสฺส ยตฺถ ฆานายตนํ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ เอวมาทิเกน สนฺนิฏฺฐานปเทน คหิตสฺส อตฺถสฺสฯ เอกเทเส สํสยตฺถสฺส สมฺภเวนาติ เอกเทเส สํสยิตพฺพสฺส อตฺถสฺส สมฺภเวน สนฺนิฏฺฐานตฺถปฏิโยคภูตสํสยตฺถสฺส ปฏิวจนสฺส อกรณโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนสฺส อกตฺตพฺพโต อตฺถสฺส อภินฺทิตฺวา เอกชฺฌํ กตฺวา อวตฺตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘ภินฺทิตพฺเพหิ น ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ โหตี’’ติฯ

ยทิ สิยาติ ภินฺทิตฺวา วตฺตพฺเพปิ อตฺเถ ยทิ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ สิยา, ปริปุณฺณวิสฺสชฺชนเมว น สิยา อโนกาสภาวโต ภินฺทิตพฺพโต จาติ อตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘ปญฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ, อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ เตสํ โสตายตนญฺจ นุปฺปชฺชิสฺสติ, จกฺขายตนญฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติ จ, ตถา ‘‘รูปาวจเร ปรินิพฺพนฺตานํ, อรูปานํ เตสํ ตตฺถ ฆานายตนญฺจ น นิรุชฺฌติ, รูปายตนญฺจ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ตตฺถ วิภาควเสน ปวตฺโต ปาฐเสโสฯ อถ กสฺมาติ ยทิ อภินฺทิตพฺเพ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ, น ภินฺทิตพฺเพ, เอวํ สนฺเต ‘‘ยสฺส วา ปน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา’’ติ อิมินา ปฏิวจนวิสฺสชฺชเนน คพฺภเสยฺยกานํ โสมนสฺสปฏิสนฺธิ นตฺถีติ กสฺมา น วิญฺญายติ, ภินฺทิตพฺเพ น ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ โหตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ? ตํ น, อญฺญาย ปาฬิยา ตทตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามธาตุยา’’ติอาทิมาหฯ

‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติ ตสฺเสว จิตฺตสฺส นิโรโธ อนาคตภาเวน ตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยถา วุตฺโต, เอวํ ตสฺเสว กมฺมชสนฺตานสฺส นิโรโธ ตสฺส อุปฺปาเท อนาคตภาเวน วตฺตพฺโพฯ

เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘เอกจิตฺตสฺส นาม อุปฺปาทกฺขเณ นิโรโธ อนาคตภาเวน วุจฺจติ, กิมงฺคํ ปน เอกสนฺตานสฺสา’’ติ ฯ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ อนาคตวาเรฯ อุปปชฺชนฺตานํ เอว วเสน โส นิโรโธ ตถา อนาคตภาเวน วุตฺโต, กสฺมา ปเนตฺถ นิโรโธ อุปปนฺนานํ วเสน น วุตฺโตติ อาห ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปนา’’ติอาทิฯ ตสฺเสว ยถาปวตฺตสฺส กมฺมชสนฺตานสฺส เอวฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อุปฺปาทกฺขณโต อุทฺธํ นิโรโธ อารทฺโธ นาม โหติ, ตสฺมาฯ เภเท สติปิ กาลเภทามสนสฺส การเณ สติปิฯ อนาคตกาลามสนวเสเนว นิโรธสฺเสว วเสน วิสฺสชฺชนทฺวยํ อุปปนฺนเมว ยุตฺตเมว โหตีติฯ อญฺเญสํ วเสน นิโรธสฺเสว วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘อรหต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยทิ อุปปตฺติอนนฺตรํ นิโรโธ อารทฺโธ นาม โหติ, อถ กสฺมา จุติยา นิโรธวจนนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตนฺนิฏฺฐานภาวโต ปน จุติยา นิโรธวจน’’นฺติฯ ตนฺนิฏฺฐานภาวโตติ ตสฺส สนฺตานสฺส นิฏฺฐานภาวโตฯ ปวตฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ ตตฺถ ตสฺสาติ สนฺตานสฺสฯ วกฺขตีติอาทิปิ ปวตฺเต นิโรธํ อนาทิยิตฺวา จุตินิโรธสฺเสว คหิตตาย การณวจนํฯ เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปาฐนฺตรวจเนนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติอาทิเก อายตนยมเกฯ ยทิ ปวตฺเต นิรุทฺธสฺสปิ จุติยา เอว นิโรโธ อิจฺฉิโต, ‘‘สจกฺขุกาน’’นฺติอาทิ กถนฺติ อาห ‘‘สจกฺขุกานนฺติอาทีสุ จ ปฏิลทฺธจกฺขุกานนฺติอาทินา อตฺโถ วิญฺญายตี’’ติฯ เตติ อรูเป ปจฺฉิมภวิกาฯ อจกฺขุกวจนญฺจ สาวเสสนฺติ โยชนาฯ

ปวตฺติวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อายตนยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธาตุยมกํ

[1-19] สทฺทธาตุสมฺพนฺธานนฺติ อิทํ ยานิ จกฺขุธาตาทิมูลเกสุ สทฺทยมกานิ, สพฺพานิ จ สทฺทธาตุมูลกานิ, ตานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ ตานิ จกฺขุวิญฺญาณธาตาทิสมฺพนฺธานิ วิย จุติปฏิสนฺธิวเสน ลพฺภนฺติ, เอเตเนว อายตนยมเกปิ ปวตฺติวาเร สทฺทธาตุสมฺพนฺธานํ ยมกานํ อลพฺภมานตา จ เวทิตพฺพาฯ

ธาตุยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สจฺจยมกํ