3. ปริญฺญาวารวณฺณนา

[206-208] ตสฺสาปีติ ปุคฺคโลกาสวารสฺสปิฯ โอกาเส ปุคฺคลสฺเสวาติ ยถาคหิเต โอกาเส โย ปุคฺคโล, ตสฺเสว โอกาสวิสิฏฺฐปุคฺคลสฺเสวาติ อตฺโถฯ ยถา ปน ปุคฺคลวาเร ลพฺภมาเน ปุคฺคโลกาสวาโรปิ ลพฺภติ, เอวํ โอกาสวาโรปิ ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘โอกาสวาโรปิ จา’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วุจฺจมาโนปิ โอกาโส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาเวเนว วุจฺเจยฺย, น วิสุํ, ตสฺมาฯ

อญฺญถาติ ปวตฺติวาเร วิย อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนํ กมฺมชสนฺตานํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส อุปฺปาทนิโรธวเสน ปริญฺญาวจเนฯ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานปทสงฺคหิตตฺถาภาวทสฺสนมุเขน อิตรสฺสปิ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รุปกฺขนฺธปริชานนสฺส อภาวา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อามนฺตา’’ติ จ กตํ, ตสฺมา ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนเวตฺถ ตโย อทฺโธ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคิญฺจ อรหนฺตญฺจา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘รูปกฺขนฺธญฺจ น ปริชานนฺติ เวทนากฺขนฺธญฺจ น ปริชานิตฺถา’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ ยถากฺกมํ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ฐเปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา’’ติ ปน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ อคฺคมคฺค…เป.… นตฺถีติ อิมินา อรหตฺตมคฺคญาณสฺเสว ปริญฺญามตฺถกปฺปตฺติยา ปริญฺญากิจฺจํ สาติสยํ, ตทภาวา น อิตเรสนฺติ ทสฺเสติฯ ยโต ตสฺเสว วชิรูปมตา วุตฺตา, เสสานญฺจ วิชฺชูปมตาฯ เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน วจเนนฯ ตทวเสสสพฺพปุคฺคเลติ ตโต อคฺคมคฺคสมงฺคิโต อวเสสสพฺพปุคฺคเลฯ อิมํ ปน ยถาวุตฺตโทสํ ปริหรนฺตา ‘‘ปุถุชฺชนาทโย สนฺธายา’’ติ วทนฺติฯ

ปริญฺญาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขนฺธยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อายตนยมกํ

1. ปณฺณตฺติวาโร

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[1-9] วุตฺตนเยนาติ ‘‘อวยวปเทหิ วุตฺโต เอกเทโส สกโล วา สมุทายปทานํ อตฺโถ, สมุทายปเทหิ ปน วุตฺโต เอกนฺเตน อวยวปทานํ อตฺโถ’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยนฯ เอเตน ยถาวุตฺตอตฺถวณฺณนานยทสฺสนตาย สพฺพปณฺณตฺติวาราทีสุ ยถารหํ อตฺโถ เนตพฺโพติ ทสฺเสติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา

[10-17] วายนํ สวิสยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนํ, ตยิทํ ยถา คนฺธายตเน ลพฺภติ, เอวํ สีลาทีสุปีติ ปาฬิยํ ‘‘สีลคนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ ‘‘สีลาทิเยว คนฺโธ’’ติ กตฺวาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สีลคนฺโธ…เป.… นามานี’’ติฯ ยสฺมา ปน สวิสยพฺยาปนํ ตตฺถ ปสฏภาโว ปากฏภาโว วา โหติ, ตสฺมา ‘‘ปสารณฏฺเฐน ปากฏภาวฏฺเฐน วา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตโน วตฺถุสฺส สูจนํ วา วายนํฯ ‘‘เทวกายา สมาคตา (ที. นิ. 2.332; สํ. นิ. 1.37), ปณฺณตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 108) สมูหปญฺญตฺตีสุปิ กายธมฺมสทฺทา อาคตาติ ‘‘สสภาว’’นฺติ วิเสเสติฯ กายวจเนน…เป.… นตฺถีติ อิทํ ‘‘น ธมฺโม นายตน’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส วินิวตฺตวิเสสสพฺพสภาวธมฺมวาจกตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ธมฺมายตนสงฺขาตธมฺมวิเสสวาจกตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวตฺติวารวณฺณนา

[18-21] เอตสฺมินฺติ ปวตฺติวาเรฯ ปุจฺฉามตฺตลาเภนาติ โมฆปุจฺฉาภาวมาหฯ เอเกกนฺติ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิกํ เอเกกํฯ ปญฺจาติ ‘‘ยสฺส สทฺทายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คนฺธายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีนิ ปญฺจฯ ปุจฺฉามตฺตลาเภน สงฺคหํ อนุชานนฺโต ‘‘วิสฺสชฺชนวเสน หาเปตพฺพานี’’ติ อาหฯ ‘‘วกฺขติ หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ อฏฺฐกถาย สมตฺเถติฯ

สทิสวิสฺสชฺชนนฺติ สามญฺญวจนํ วิเสสนิวิฏฺฐเมว โหตีติ ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุคฺคลวารเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา ปน สทิสวิสฺสชฺชนตาย อพฺยาปิตตฺตา ยตฺถ สทิสํ, ตตฺถาปิ วิสฺสชฺชิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอกาสวาเร ปน…เป.… วิสฺสชฺชิต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ตนฺติ ทุติยํฯ ปุคฺคลวาเรปีติ ยตฺถ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ, ตตฺถ ปุคฺคลวาเรปิ วิสฺสชฺชิตํ, ปเคว โอกาสวาเรติ อธิปฺปาโยฯ วิรตฺตกามกมฺมนิพฺพตฺตสฺสาติ ภาวนาพเลน วิรตฺโต กาโม เอเตนาติ วิรตฺตกามํ, รูปาวจรกมฺมํ, ตโต นิพฺพตฺตสฺสฯ