‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน ทุติยวาเรน วิเสสวาจี วิย รูปาทิอวยวปเทหิ สามญฺญภูเตนปิ ตํตํวิสิฏฺเฐน ขนฺธาวยวปเทน โส โส เอว สมุทายตฺโถ วุจฺจติ, น สพฺโพติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส ยถาธิปฺเปตสฺส อภาวา ยทิปิ ขนฺโธเยว รูปํ, โส ปน น สพฺโพ รูปํ, อถ โข ตเทกเทโส, ตถา เวทนาทโยปีติ อยมตฺโถ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินยปฺปวตฺเตน ตติยวาเรน ทสฺสิโตฯ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปน จตุตฺถวาเรน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ รูปสฺส ขนฺธภาเว นิจฺฉิเต ขนฺโธ นามายํ น เกวลํ รูปเมว, อถ โข เวทนาทิ จาติ เวทนาทีนมฺปิ ขนฺธภาวปฺปกาสเน น สพฺเพ ขนฺธา เวทนาทิวิเสสวนฺโต, เกจิเทว ปน เตน เตน วิเสเสน ตถา วุจฺจนฺตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ เอวํ ทสฺเสนฺตี เจสา ปาฬิ ขนฺธานํ ยถาวุตฺตปณฺณตฺติโสธนมุเขน สรูปาวธารณาย สํวตฺตติ, ตญฺจ เตสํ ยาวเทว อุปฺปาทาทินิจฺฉยตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เยสํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ

เอกเทเสปิ สมุทายโวหาโร ทิสฺสติ ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโฐติ อาห ‘‘จกฺกาวยวภาวโต จกฺกานีติ ยมกานิ วุตฺตานี’’ติฯ พนฺธิตฺวาติ ยมกภาเวน พนฺธิตฺวา, ยมกมูลภาเวเนว วาฯ มูลภาเวน คหณํ สมฺพนฺธภาโว, ตํสมฺพนฺธตา จ มูลปทาทีนํ นาภิอาทิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวโต นยิธ เทสนา มณฺฑลภาเวเนว สมฺพชฺฌตีติ อาห ‘‘น มณฺฑลภาเวน สมฺพชฺฌนโต’’ติฯ ยทิปิ รูปกฺขนฺธมูลเก อปุพฺพํ นตฺถิ, เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุ ปน สญฺญาทิมุเขน เทสนปฺปวตฺติยํ อปุพฺพวเสเนว คโต สิยา มณฺฑลภาเวน สมฺพนฺโธ, น ตถา ปาโฐ ปวตฺโตติ อาห ‘‘เวทนากฺขนฺธ…เป.… สมฺพนฺเธนา’’ติฯ ปจฺฉิมสฺส ปุริเมน อสมฺพชฺฌนเมว หิ เหฏฺฐิมโสธนํฯ สุทฺธกฺขนฺธลาภมตฺตเมว คเหตฺวาติ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ เอตฺถ ขนฺธาติ ขนฺธสทฺเทน ลพฺภมานํ รูปาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขนฺธฏฺฐมตฺตเมว อุทฺเทสวเสน คเหตฺวาฯ ยทิปิ อุทฺเทเส ขนฺธวิเสสนํ รูปาทิ ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติ สุทฺธรูปาทิมตฺตเมว คหิตํ, ตถาปิ วิเสสรหิตสฺส สามญฺญสฺส อภาวโต ตตฺถ สุทฺธรูปาทิมตฺตตาย อฏฺฐตฺวาฯ ขนฺธวิเสสนภาวสงฺขาตนฺติ ยถาธิคตํ ขนฺธานํ วิเสสนภาเวน กถิตํ รุปฺปนาทิกํ วิเสสนตฺถํ ทสฺเสตุํฯ เกวลเมว ตํ อคฺคณฺหนฺโต ขนฺธสทฺเทน สห โยเชตฺวา…เป.… วิภตฺตตฺตา สุทฺธกฺขนฺธวาโรติ วุตฺโตติ โยชนาฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ปณฺณตฺติวาโร