อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘สเหตุกจิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ อเหตุกํ อพฺยากตนฺติ อิมินา วจเนน สงฺคหํ คจฺฉนฺตมฺปิ สมูลกตฺตา ‘อพฺยากตมูเลน น เอกมูล’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, สติปิ สมูลกตฺเต นิปฺปริยาเยน สเหตุกํ น โหตีติ ‘อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ‘อเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน น เอกมูลํ, สเหตุกํ อพฺยากตํ อพฺยากตมูเลน เอกมูล’นฺติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ อนวโรธโต อพฺโพหาริกํ กตฺวาติ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ‘‘สเหตุกอพฺยากตสมุฏฺฐานํ รูปํ อพฺยากตมูเลน เอกมูลํ โหตี’’ติ อฏฺฐกถายํ ตสฺส เอกมูลภาวสฺส นิจฺฉิตตฺตา, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[86-97] กุสลากุสลาพฺยากตราสิโต นมนนามนสงฺขาเตน วิเสเสน อรูปธมฺมานํ คหณํ นิทฺธารณํ นาม โหตีติ อาห ‘‘นามานํ นิทฺธาริตตฺตา’’ติฯ เตน เตสํ อธิกภาวมาห วิญฺญายมานเมว ปกรเณน อปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ยทิ เอวํ ‘‘อเหตุกํ นามํ สเหตุกํ นาม’’นฺติ ปาฐนฺตเร กสฺมา นามคฺคหณํ กตนฺติ อาห ‘‘สุปากฏภาวตฺถ’’นฺติ, ปริพฺยตฺตํ กตฺวา วุตฺเต กิํ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มูลยมกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ขนฺธยมกํ

1. ปณฺณตฺติวาโร

อุทฺเทสวารวณฺณนา

[2-3] ขนฺธยมเก …เป.… ปริญฺญา จ วตฺตพฺพาติ อิทํ ปธานภาเวน วตฺตพฺพทสฺสนํฯ อภิญฺเญยฺยกถา หิ อภิธมฺโม, สา จ ยาวเทว ปริญฺญตฺตาติ ปริญฺญาสุ จ น วินา ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺญา, ตีรณญฺจ สมฺปุณฺณปรานุคฺคหสฺส อธิปฺเปตตฺตา กาลปุคฺคโลกาสวิภาคมุเขน ขนฺธานํ วิสุํ สห จ อุปฺปาทนิโรธลกฺขณปริคฺคหวเสน สาติสยํ สมฺภวติ, นาญฺญถาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉสุ กาลเภเทสุ…เป.… ปริญฺญา จ วตฺตพฺพา’’ติ ปธานํ วตฺตพฺพํ อุทฺธรติฯ ตตฺถ ปน ยถา น ตีรณปริญฺญาย วินา ปหานปริญฺญา, เอวํ ตีรณปริญฺญา วินา ญาตปริญฺญายฯ สา จ สุตมยญาณมูลิกาติ เทสนากุสโล สตฺถา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สมุทายาวยวปทตฺถาทิวิภาคทสฺสนมุเขน ขนฺเธสุ ปริญฺญาปฺปเภทํ ปกาเสตุกาโม ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา เทสนํ อารภีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต ปน ขนฺธา’’ติอาทิมาหฯ ปญฺจหิ ปเทหีติ ปญฺจหิ สมุทายปเทหิฯ

ตตฺถาติ เตสุ สมุทายาวยวปเทสุฯ ธมฺโมติ รุปฺปนาทิโก เญยฺยธมฺโมฯ สมุทายปทสฺสาติ รูปกฺขนฺธาทิสมุทายปทสฺสฯ ยทิปิ อวยววินิมุตฺโต ปรมตฺถโต สมุทาโย นาม นตฺถิ, ยถา ปน อวยโว สมุทาโย น โหติ, เอวํ น สมุทาโยปิ อวยโวติ สติปิ สมุทายาวยวานํ เภเท ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาวโต อตฺเถวาเภโทติ ปททฺวยสฺส สมานตฺถตาย สิยา อาสงฺกาติ อาห ‘‘เอตสฺมิํ สํสยฏฺฐาเน’’ติฯ ‘‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตู’’ติอาทีสุ เอกเทโส สมุทายปทตฺโถ วุตฺโต, ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ…เป.… อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (วิภ. 2) ปน สกโลติ อาห ‘‘รูปาทิ…เป.… อตฺโถ’’ติฯ อวยวปทานญฺเจตฺถ วิเสสนวิเสสิตพฺพวิสยานํ สมานาธิกรณตาย สมุทายปทตฺถตา วุตฺตา, ตโต เอว สมุทายปทานมฺปิ อวยวปทตฺถตาฯ น หิ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ อตฺถานํ อจฺจนฺตํ เภโท อเภโท วา อิจฺฉิโต, อถ โข เภทาเภโท, ตสฺมา อเภททสฺสนวเสน ปฐมนโย วุตฺโต, เภททสฺสนวเสน ทุติยนโยฯ โย หิ รุปฺปนาทิสงฺขาโต ราสฏฺโฐ อวยวปเทหิ รูปาทิสทฺเทหิ จ ขนฺธสทฺเทน จ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ภินฺทิตฺวา วุตฺโต, สฺวายํ อตฺถโต ราสิภาเวน อเปกฺขิโต รุปฺปนาทิอตฺโถ เอวาติฯ

ยถา อวยวปเทหิ วุจฺจมาโนปิ สมุทายปทสฺส อตฺโถ โหติ, เอวํ สมุทายปเทหิ วุจฺจมาโนปิ อวยวปทสฺส อตฺโถติ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูปญฺเจว รูปกฺขนฺโธ จ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปทโสธนา กตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทิอวยวปเทหิ…เป.… ปทโสธนวาโร วุตฺโต’’ติฯ