9. เหวตฺถิกถาวณฺณนา

[304] เหวตฺถิกถายํ ‘‘สพฺโพ ธมฺโม สกภาเวน อตฺถิ ปรภาเวน นตฺถี’’ติ ปวตฺโต ปรวาทีวาโท ยถา วิภชฺช ปฏิปุจฺฉา วา น พฺยากาตพฺโพ, เอวํ เอกํสโต น พฺยากาตพฺโพ วิเสสาภาวโต, เกวลํ ฐปนียปกฺเข ติฏฺฐตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อวตฺตพฺพุตฺตเรนา’’ติฯ ยถา หิ สพฺเพ วาทา สปฺปฏิวาทาวาติ ปฏิญฺญา ภูตกถนตฺตา อวตฺตพฺพุตฺตรา อุเปกฺขิตพฺพา, เอวมยมฺปีติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อุเปกฺขิตพฺเพนา’’ติฯ อถ วา อวตฺตพฺพํ อุตฺตรํ อวตฺตพฺพุตฺตรํฯ ยถา อนิจฺจวาทินํ ปติ อนิจฺโจ สทฺโท ปจฺจยาธีนวุตฺติโตติ, อุตฺตรํ น วตฺตพฺพํ สิทฺธสาธนภาวโต, เอวํ อิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สิทฺธสาธนญฺหิ ทฑฺฒสฺส ฑหนสทิสตฺตา นิรตฺถกเมว สิยา, อฏฺฐกถายํ ปน ยสฺมา ปรวาทินา เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถิ, เตเนว สภาเวน โส วินา กาลเภทาทิปรามสเนน นตฺถีติ ปติฏฺฐาปียติ, ตสฺมา ‘‘อโยนิโส ปติฏฺฐาปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ‘‘เหวตฺถิ, เหวํ นตฺถี’’ติ ปฏิชานนฺเตน ปรวาทินา ยถา สปรภาเวหิ รูปาทีนํ อตฺถิตา ปฏิญฺญาตา, เอวํ กาลเทสาทิเภเทหิปิ สา ปฏิญฺญาตา เอวฯ เตเนวาห ‘‘อตีตํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ วา อตีตาทิวเสน นตฺถี’’ติฯ เอวํ สติ นิคณฺฐาเจลกวาโท ปริทีปิโต สิยาฯ เต หิ ‘‘สิยา อตฺถิ, สิยา นตฺถิ, สิยา อตฺถิ จ นตฺถิ จา’’ติอาทินา สพฺพปทตฺเถสุ ปตฺตภาเค ปฏิชานนฺติฯ ตตฺถ ยทิ วตฺถุโน สภาเวเนว, เทสกาลสนฺตานวเสน วา นตฺถิตา อธิปฺเปตา, ตํ สิทฺธสาธนํ สกวาทิโนปิ อิจฺฉิตตฺตาฯ ยสฺส หิ ธมฺมสฺส โย สภาโว, น โส ตโต อญฺญถา อุปลพฺภติฯ ยทิ อุปลพฺเภยฺย, อญฺโญ เอว โส สิยาฯ น เจตฺถ สามญฺญลกฺขณํ นิทสฺเสตพฺพํ สลกฺขณสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส นตฺถิภาวสฺส อภาวโตฯ ยถา จ ปรภาเวน นตฺถิตาย น วิวาโท, เอวํ เทสกาลนฺตเรสุปิ อิตฺตรกาลตฺตา สงฺขารานํฯ น หิ สงฺขารา เทสนฺตรํ, กาลนฺตรํ วา สงฺกมนฺติ ขณิกภาวโตฯ เอเตเนว ปริยายนฺตเรน นตฺถิตาปิ ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพาฯ ยถา จ อตฺถิตา, นตฺถิตา วินา กาลเภเทน เอกสฺมิํ ธมฺเม ปติฏฺฐํ น ลภนฺติ อญฺญมญฺญวิรุทฺธตฺตา, เอวํ สพฺพทาปิ นิจฺจตฺตาฯ

ยํ ปน เต วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ฐิตํ รุจกาทิภาวํ อาปชฺชตีติ นิจฺจานิจฺจํฯ ตญฺหิ สุวณฺณภาวาวิชหนโต นิจฺจํ กฏกาทิภาวหานิโต อนิจฺจํ, เอวํ สพฺพธมฺมา’’ติฯ เต อิทํ วตฺตพฺพา ‘‘กิํ กฏกภาโว กฏกสฺส, อุทาหุ สุวณฺณสฺสา’’ติฯ ยทิ กฏกสฺส, สุวณฺณนิรเปกฺโข สิยา ตทญฺญภาโว วิยฯ อถ สุวณฺณสฺส, นิจฺจกาลํ ตตฺถ อุปลพฺเภยฺย สุวณฺณภาโว วิยฯ น จ สกฺกา อุภินฺนํ เอกภาโวติ วตฺตุํ กฏกวินาเสปิ สุวณฺณาวินาสโตฯ

อถ มตํ, สุวณฺณกฏกาทีนํ ปริยายีปริยายภาวโต นายํ โทโสติฯ ยถา หิ กฏกปริยายนิโรเธน รุจกปริยายุปฺปาเทปิ ปริยายี ตเถว ติฏฺฐติ, เอวํ มนุสฺสปริยายนิโรเธ เทวปริยายุปฺปาเทปิ ปริยายี ชีวทฺรพฺยํ ติฏฺฐตีติ นิจฺจานิจฺจํ, ตถา สพฺพทฺรพฺยานีติฯ ตยิทํ อมฺพํ ปุฏฺฐสฺส ลพุชพฺยากรณํฯ ยํ สฺเวว นิจฺโจ อนิจฺโจติ วา วทนฺโต อญฺญตฺถ นิจฺจตํ อญฺญตฺถ อนิจฺจตํ ปฏิชานาติ, อถ ปริยายปริยายีนํ อนญฺญตา อิจฺฉิตา, เอวํ สติ ปริยาโยปิ นิจฺโจ สิยา ปริยายิโน อนญฺญตฺตา ปริยายสรูปํ วิย, ปริยายี วา อนิจฺโจ ปริยายโต อนญฺญตฺตา ปริยายสรูปํ วิยาติฯ อถ เนสํ อญฺญา อนญฺญตา, เอวญฺจ สติ วุตฺตโทสทฺวยานติวตฺติฯ อปิจ โกยํ ปริยาโย นาม, ยทิ สณฺฐานํ, สุวณฺโณ ตาว โหตุ, กถํ ชีวทฺรพฺเย อรูปิภาวโตฯ ยทิ ตสฺสปิ สณฺฐานวนฺตํ อิจฺฉิตํ, ตถา สติสฺส เอกสฺมิมฺปิ สตฺตสนฺตาเน พหุตา อาปชฺชติ สรูปตา จ สณฺฐานวนฺเตสุปิ ปีฬกาทีสุ ตถาทสฺสนโตฯ อถ ปวตฺติวิเสโส, เอวมฺปิ พหุตา ขณิกตา จ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปริยายสรูปเมว ตาว ปติฏฺฐเปตพฺพํฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ฐิต’’นฺติ, ตตฺถ สมฺปตฺติโยคโต วิญฺญายมาเนสุ วิสิฏฺเฐสุ รูปคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพสุ กิํ เอกํ, อุทาหุ เตสํ สมุทาโย, ตพฺพินิมุตฺตํ วา ธมฺมนฺตรํ สุวณฺณนฺติ? ตตฺถ น ตาว รูปาทีสุ เอเกกํ สุวณฺณํ เตน สุวณฺณกิจฺจาสิทฺธิโต, นาปิ ตพฺพินิมุตฺตํ ธมฺมนฺตรํ ตาทิสสฺส อภาวโตฯ อถ สมุทาโย, ตํ ปน ปญฺญตฺติมตฺตนฺติ น ตสฺส นิจฺจตา, นาปิ อนิจฺจตา สมฺภวติฯ ยถา จ สุวณฺณสฺส, เอวํ กฏกสฺสปิ ปญฺญตฺติมตฺตตฺตาติฯ ตยิทํ นิทสฺสนํ ปรวาทิโน ชีวทฺรพฺยสฺสปิ ปญฺญตฺติมตฺตํ ตสฺเสว สาเธตีติ กุโต ตสฺส นิจฺจานิจฺจตาติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ

เหวตฺถิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค