1. ขนฺธปทวณฺณนา
[6] ‘‘อภิญฺเญยฺยธมฺมภาเวน วุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา, ‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิญฺเญยฺโย’’ติอาทินา จ อภิญฺญาตลกฺขณวิสยาติ อาห ‘‘สภาวโต อภิญฺญาตาน’’นฺติฯ ปริญฺเญยฺยตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพตา สงฺคยฺหติฯ อธิปติยาทีติ อธิปติปจฺจยภาวอุปฏฺฐานปทหนาทีนิฯ สจฺจาทิวิเสโส วิยาติ ทุกฺขสจฺจาทิปริยาโย อภิญฺเญยฺยปีฬนฏฺฐาทิวิเสโส วิยฯ เอวญฺจ กตฺวาติ นยมุขมาติกาย อภิญฺเญยฺยนิสฺสเยน วุจฺจมานตฺตา เอวฯ เตสํ รูปธมฺมานํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ขนฺธภาเวน วิย รูปกฺขนฺธภาเวน สภาคตา โหติ, น เวทนากฺขนฺธาทิภาเวนาติ สงฺคหลกฺขณมาหฯ อิตีติ ตสฺมา, ยสฺมา รูปธมฺมา อญฺญมญฺญํ รูปกฺขนฺธภาเวน สภาคา, ตสฺมาติ อตฺโถฯ รูปกฺขนฺธภาวสงฺขาเตน รูปกฺขนฺธภาเวน อตฺถมุเขเนว คหเณฯ สทฺททฺวาเรน ปน คหเณ รูปกฺขนฺธวจนสงฺขาเตน วา รูปกฺขนฺธวจนวจนียตาสงฺขาเตนฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘รูปกฺขนฺโธติ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ปุริเมนาติ รูปกฺขนฺเธนฯ สญฺญากฺขนฺธมูลกาติอาทีสุ ‘‘ปุริเมน โยชิยมาเน’’ติอาทิํ อาเนตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ อเภทโต ปญฺจกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ ขนฺธปทนิทฺเทเส สพฺพปจฺฉิมเมวาติ อาห ‘‘เภทโต ปญฺจกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานนฺตร’’นฺติฯ
อายตนปทาทิวณฺณนา
[40] ยทิปิ เอกเกปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ ‘‘สมุทยสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน…เป.… มคฺคสจฺจํ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 41) นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อินฺทฺริยปทนิทฺเทเส ฯ จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยทุกานนฺติ จกฺขุโสตทุกํ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกนฺติ เอเตสํ ทุกานํฯ จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยานญฺหิ ‘‘เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตํ, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิต’’นฺติ เอกเก สทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ จกฺขุโสตินฺทฺริยทุกสฺส ปน ‘‘จกฺขุนฺทฺริยญฺจ โสตินฺทฺริยญฺจ เอเกน ขนฺเธน ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, จตูหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ, ‘‘จกฺขุนฺทฺริยญฺจ สุขินฺทฺริยญฺจ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ จกฺขุสุขินฺทฺริยทุกสฺส จ อสทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ นาปิ ทุเกหิ ติกสฺสาติ จกฺขุโสตจกฺขุสุขินฺทฺริยาทิทุเกหิ จกฺขุโสตสุขินฺทฺริยาทิติกสฺส นาปิ สทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ อิธาติ สจฺจปทนิทฺเทเสฯ ติเกน จาติ ทุกฺขสมุทยมคฺคาทิติเกน จฯ ‘‘ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหายตเนหิ อฏฺฐารสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, น เกหิจิ ขนฺเธหิ น เกหิจิ อายตเนหิ น กาหิจิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สทิสํ วิสฺสชฺชนํฯ
6. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา
[61] อวิชฺชาวจเนนาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณนฯ วิเสสนํ น กตฺตพฺพํ, ‘‘สพฺพมฺปิ วิญฺญาณ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘กุสลาทีนมฺปี’’ติอาทินาฯ วิสฺสชฺชนาสทิเสน สพฺพวิญฺญาณาทิสงฺคหณโตฯ เตสนฺติ วิญฺญาณาทิปทานํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปฐมนเยฯ อกมฺมชานมฺปิ สงฺคหิตตา วิญฺญายติ สทฺทายตนสฺสปิ คหิตตฺตาฯ
[71] ชายมาน…เป.… มานานนฺติ ชายมานาทิอวตฺถานํ ธมฺมานํฯ ชายมานาทิภาวมตฺตตฺตาติ นิพฺพตฺตนาทิอวตฺถามตฺตภาวโตฯ วินิพฺภุชฺชิตฺวาติ อวตฺถาภาวโต วินิพฺโภคํ กตฺวาฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานิ, สภาวมตฺตภูตานีติ ปรมตฺถธมฺมานํ อวตฺถาภาวมตฺตภูตานิ ฯ อปรมตฺถสภาวานิปิ รูปธมฺมสฺส นิพฺพตฺติอาทิภาวโต รุปฺปนภาเวน คยฺหนฺติฯ ตโต ‘‘รูปกฺขนฺธสฺส สภาคานิ, อรูปานํ ปน ชาติชรามรณานี’’ติ อาเนตฺวา โยชนาฯ เอเกกภูตานีติ ยถา เอกสฺมิํ รูปกลาเป ชาติอาทีนิ เอเกกานิเยว โหนฺติ, เอวํ เอกสฺมิํ อรูปกลาเปปีติ วุตฺตํฯ