เมนู

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมปิฏเก

ปญฺจปกรณ-อนุฏีกา

ธาตุกถาปกรณ-อนุฏีกา

คนฺถารมฺภวณฺณนา

ธาตุกถาปกรณเทสนาย เทสเทสกปริสาปเทสา วุตฺตปฺปการา เอวาติ กาลาปเทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธาตุกถาปกรณํ เทเสนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตสฺเสว อนนฺตรํ อเทสยี’’ติ หิ อิมินา วิภงฺคานนฺตรํ ธาตุกถา เทสิตาติ ตสฺสา เทสนากาโล อปทิฏฺโฐ โหติฯ เย ปน ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ กถาวตฺถุปกรณํ เทสิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ วาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติ อาหฯ

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา’’ติอาทิวจนโต (สุ. นิ. 438; มหานิ. 28; จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 47) กิเลสวิทฺธํสนมฺปิ เทวปุตฺตมารสฺส พลวิธมนนฺติ สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘อปฺปวตฺติกรณวเสน กิเลสาภิสงฺขารมาราน’’นฺติ ปน วุจฺจมานตฺตา ขนฺติพลสทฺธาพลาทิอานุภาเวน อุสฺสาหปริสาพลภญฺชนเมว เทวปุตฺตมารสฺส พลวิทฺธํสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ วิสยาติกฺกมนํ กามธาตุสมติกฺกโมฯ สมุทยปฺปหานปริญฺญาวเสนาติ ปหานาภิสมยปริญฺญาภิสมยานํ วเสนฯ นนุ เจตํ ปญฺจนฺนํ มารานํ ภญฺชนํ สาวเกสุปิ ลพฺภเตวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปรูปนิสฺสยรหิต’’นฺติอาทิฯ วีรสฺส ภาโว วีริยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘มหาวีริโยติ มหาวีโร’’ติฯ

มหาวีริยตา จ ปริปุณฺณวีริยปารมิตาย จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺฐาเนน อนญฺญสาธารณจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสมฺปตฺติยา จ เวทิตพฺพาฯ ตโต เอว หิสฺส วีริยาหานิสิทฺธิปีติฯ

ขนฺธาทิเก ธมฺเม อธิฏฺฐาย นิสฺสาย วิสยํ กตฺวา อภิธมฺมกถา ปวตฺตาติ อาห ‘‘อภิธมฺมกถาธิฏฺฐานฏฺเฐน วา’’ติฯ เตสํ กถนโตติ เตสํ ขนฺธาทีนํ กถาภาวโตฯ เอเตน อตฺถวิเสสสนฺนิสฺสโย พฺยญฺชนสมุทาโย ปกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ธาตุโย กถียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ ธาตุกถา, ตถาปวตฺโต พฺยญฺชนตฺถสมุทาโยฯ ยทิ เอวํ สตฺตนฺนมฺปิ ปกรณานํ ธาตุกถาภาโว อาปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สาติสยนฺติ สวิเสสํ วิจิตฺตาติเรกวเสน อนวเสสโต จ เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ (ธาตุ. 5)ฯ เตเนวาห ‘‘เอกเทสกถนเมว หิ อญฺญตฺถ กต’’นฺติฯ

อิทานิ สาสเน เยสุ ธาตุ-สทฺโท นิรุฬฺโห, เตสํ วเสน อญฺเญหิปิ อสาธารณํ อิมสฺส ปกรณสฺส ธาตุกถาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธายตนธาตูหิ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ขนฺธายตนธาตูสุฯ มหนฺโต ปเภทานุคโต วิสโย เอตาสนฺติ มหาวิสยา, ธาตุโย, น ขนฺธายตนานิ อปฺปตรปทตฺตาฯ เยน วา สภาเวน ธมฺมา สงฺคหาสงฺคหสมฺปโยควิปฺปโยเคหิ อุทฺเทสนิทฺเทเส ลภนฺติ, โส สภาโว ธาตุฯ สา ธาตุ อิธ สาติสยํ เทสิตาติ สวิเสสํ ธาตุยา กถนโต อิทํ ปกรณํ ‘‘ธาตุกถา’’ติ วุตฺตํฯ สภาวตฺโถ หิ อยํ ธาตุ-สทฺโท ‘‘ธาตุโส, ภิกฺขเว , สตฺตา สํสนฺทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.98) วิยฯ ธาตุเภทนฺติ ธาตุวิภาคํฯ ปกรณนฺติ วจนเสโสฯ กุโต ปกรณ-สทฺโท ลพฺภตีติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ปกรณานํ กเมน วณฺณนาย ปวตฺตตฺตา’’ติฯ เตน โยชนํ กตฺวาติ เตน ปกรณ-สทฺเทน ‘‘ธาตุกถาว ปกรณํ ธาตุกถาปกรณ’’นฺติ โยชนํ กตฺวาฯ ตํ ทีปนนฺติ ตํ ธาตุกถาปกรณสฺส อตฺถทีปนํ, อตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ วณฺณนํฯ ‘‘อตฺถํ ทีปยิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ สุณาถา’’ติ วทนฺโต โสตทฺวารานุสาเรน ตตฺถ อุปธารเณ นิโยเชตีติ อาห ‘‘ตํทีปนวจนสวเนน อุปธาเรถาติ อตฺโถ’’ติฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. มาติกาวณฺณนา