คนฺถารมฺภวณฺณนา

ธาตุกถาปกรณเทสนาย เทสเทสกปริสาปเทสา วุตฺตปฺปการา เอวาติ กาลาปเทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธาตุกถาปกรณํ เทเสนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตสฺเสว อนนฺตรํ อเทสยี’’ติ หิ อิมินา วิภงฺคานนฺตรํ ธาตุกถา เทสิตาติ ตสฺสา เทสนากาโล อปทิฏฺโฐ โหติฯ เย ปน ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ กถาวตฺถุปกรณํ เทสิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ วาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘วิภงฺคานนฺตรํ…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติ อาหฯ

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา’’ติอาทิวจนโต (สุ. นิ. 438; มหานิ. 28; จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 47) กิเลสวิทฺธํสนมฺปิ เทวปุตฺตมารสฺส พลวิธมนนฺติ สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘อปฺปวตฺติกรณวเสน กิเลสาภิสงฺขารมาราน’’นฺติ ปน วุจฺจมานตฺตา ขนฺติพลสทฺธาพลาทิอานุภาเวน อุสฺสาหปริสาพลภญฺชนเมว เทวปุตฺตมารสฺส พลวิทฺธํสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ วิสยาติกฺกมนํ กามธาตุสมติกฺกโมฯ สมุทยปฺปหานปริญฺญาวเสนาติ ปหานาภิสมยปริญฺญาภิสมยานํ วเสนฯ นนุ เจตํ ปญฺจนฺนํ มารานํ ภญฺชนํ สาวเกสุปิ ลพฺภเตวาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปรูปนิสฺสยรหิต’’นฺติอาทิฯ วีรสฺส ภาโว วีริยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘มหาวีริโยติ มหาวีโร’’ติฯ

มหาวีริยตา จ ปริปุณฺณวีริยปารมิตาย จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺฐาเนน อนญฺญสาธารณจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสมฺปตฺติยา จ เวทิตพฺพาฯ ตโต เอว หิสฺส วีริยาหานิสิทฺธิปีติฯ

ขนฺธาทิเก ธมฺเม อธิฏฺฐาย นิสฺสาย วิสยํ กตฺวา อภิธมฺมกถา ปวตฺตาติ อาห ‘‘อภิธมฺมกถาธิฏฺฐานฏฺเฐน วา’’ติฯ เตสํ กถนโตติ เตสํ ขนฺธาทีนํ กถาภาวโตฯ เอเตน อตฺถวิเสสสนฺนิสฺสโย พฺยญฺชนสมุทาโย ปกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ธาตุโย กถียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ ธาตุกถา, ตถาปวตฺโต พฺยญฺชนตฺถสมุทาโยฯ ยทิ เอวํ สตฺตนฺนมฺปิ ปกรณานํ ธาตุกถาภาโว อาปชฺชตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สาติสยนฺติ สวิเสสํ วิจิตฺตาติเรกวเสน อนวเสสโต จ เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ (ธาตุ. 5)ฯ เตเนวาห ‘‘เอกเทสกถนเมว หิ อญฺญตฺถ กต’’นฺติฯ

อิทานิ สาสเน เยสุ ธาตุ-สทฺโท นิรุฬฺโห, เตสํ วเสน อญฺเญหิปิ อสาธารณํ อิมสฺส ปกรณสฺส ธาตุกถาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ขนฺธายตนธาตูหิ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ขนฺธายตนธาตูสุฯ มหนฺโต ปเภทานุคโต วิสโย เอตาสนฺติ มหาวิสยา, ธาตุโย, น ขนฺธายตนานิ อปฺปตรปทตฺตาฯ เยน วา สภาเวน ธมฺมา สงฺคหาสงฺคหสมฺปโยควิปฺปโยเคหิ อุทฺเทสนิทฺเทเส ลภนฺติ, โส สภาโว ธาตุฯ สา ธาตุ อิธ สาติสยํ เทสิตาติ สวิเสสํ ธาตุยา กถนโต อิทํ ปกรณํ ‘‘ธาตุกถา’’ติ วุตฺตํฯ สภาวตฺโถ หิ อยํ ธาตุ-สทฺโท ‘‘ธาตุโส, ภิกฺขเว , สตฺตา สํสนฺทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.98) วิยฯ ธาตุเภทนฺติ ธาตุวิภาคํฯ ปกรณนฺติ วจนเสโสฯ กุโต ปกรณ-สทฺโท ลพฺภตีติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ ปกรณานํ กเมน วณฺณนาย ปวตฺตตฺตา’’ติฯ เตน โยชนํ กตฺวาติ เตน ปกรณ-สทฺเทน ‘‘ธาตุกถาว ปกรณํ ธาตุกถาปกรณ’’นฺติ โยชนํ กตฺวาฯ ตํ ทีปนนฺติ ตํ ธาตุกถาปกรณสฺส อตฺถทีปนํ, อตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ วณฺณนํฯ ‘‘อตฺถํ ทีปยิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ สุณาถา’’ติ วทนฺโต โสตทฺวารานุสาเรน ตตฺถ อุปธารเณ นิโยเชตีติ อาห ‘‘ตํทีปนวจนสวเนน อุปธาเรถาติ อตฺโถ’’ติฯ

คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. มาติกาวณฺณนา

1. นยมาติกาวณฺณนา

[1] จุทฺทสวิเธนาติ จุทฺทสปฺปกาเรน, จุทฺทสหิ ปเทหีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ อิทเมกํ ปทํ, ตถา ‘‘สมฺปโยโค วิปฺปโยโค’’ติฯ ‘‘สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺต’’นฺติอาทีนิ ปน ตีณิ ตีณิ ปทานิ เอเกกํ ปทํฯ อิตเรสุ ปทวิภาโค สุวิญฺเญยฺโยวฯ เอเตหีติ สงฺคหาทิปฺปกาเรหิฯ นยนํ ปาปนํ, ตํ ปน ปวตฺตนํ ญาปนญฺจ โหตีติ ‘‘ปวตฺตียติ ญายนฺตี’’ติ จ ทฺวิธาปิ อตฺโถ วุตฺโตฯ นยา เอว อุทฺทิสิยมานา มาติกาฯ อตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตนญาณกิริยานํ กรณภาเวน สงฺคหาทิปฺปการา นยาติ วุตฺตาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อิมินา สงฺคหาทิเกน นเยนา’’ติ (ธาตุ. อฏฺฐ. 1)ฯ ปทานนฺติ อตฺถทีปกานํ วจนานํฯ ปชฺชติ เอเตน อตฺโถติ หิ ปทํฯ ปทานนฺติ จ สํสามิสมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ปกรณสฺสาติ ปน อวยวาวยวีสมฺพนฺเธฯ

2. อพฺภนฺตรมาติกาวณฺณนา

[2] ตทตฺถานีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺถานิฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ สงฺขาราทิกํ เอตสฺมาติ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺเจกํ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมฯ ตถา หิ วุตฺตํ สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา, ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติฯ เตสนฺติ ขนฺธาทีนํฯ ตถาทสฺสิตานนฺติ คณนุทฺเทสวิภาคมตฺเตน ทสฺสิตานํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทฺวาทสภาเวเนว คหิโต, นนุ ตตฺถ ภโว กมฺมภวาทิเภเทน, โสกาทโย จ สรูปโตเยว อิธ ปาฬิยํ คหิตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘ปญฺจวีสาธิเกน ปทสเตนา’’ติ เอวํ วุตฺเต อฏฺฐกถาวจเนฯ กมฺมภวสฺส ภาวนภาเวน, อุปปตฺติภวสฺส ภวนภาเวนฯ ปทตฺถโต ปน กมฺมภโว ภวติ เอตสฺมาติ ภโว, อิตโร ภวติ, ภวนํ วาติฯ ตนฺนิทานทุกฺขภาเวนาติ ชรามรณนิทานทุกฺขภาเวนฯ

‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ อิทมฺปิ ธาตุกถาย มาติกากิตฺตนเมวาติ ‘‘สพฺพาปิ…เป.… มาติกาติ อยํ ธาตุกถามาติกาโต พหิทฺธา วุตฺตา’’ติ วจนํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห ฯ ปกรณนฺตรคตา วุตฺตา ธาตุกถาย มาติกาภาเวนาติ อตฺโถฯ กามญฺเจตฺถ มาติกาภาเวน วุตฺตา, ปกรณนฺตรคตตฺตา ปน อญฺญโต คเหตพฺพรูปา อิโต พหิภูตา นาม โหนฺติ, สรูปโต คหิตาว ปญฺจกฺขนฺธาติอาทิกา อพฺภนฺตราฯ เตนาห ‘‘สรูปโต ทสฺเสตฺวา ฐปิตตฺตา’’ติฯ มาติกาย อสงฺคหิตตฺตาติ มาติกาย สรูเปน อสงฺคหิตตฺตา, น อญฺญถาฯ น หิ มาติกาย อสงฺคหิโต โกจิ ปทตฺโถ อตฺถิฯ วิกิณฺณภาเวนาติ ขนฺธวิภงฺคาทีสุ วิสุํ วิสุํ กิณฺณภาเวน วิสฏภาเวนฯ

3. นยมุขมาติกาวณฺณนา

[3] นยานํ สงฺคหาทิปฺปการวิเสสานํ ปวตฺติ เทสนา, ตสฺสา วินิคฺคมฏฺฐานตาย ทฺวารํฯ ยถาวุตฺตธมฺมา ยถารหํ ขนฺธายตนธาตุโย อรูปิโน จ ขนฺธาติ เตสํ อุทฺเทโส นยมุขมาติกาฯ เตนาห ‘‘นยาน’’นฺติอาทิฯ วิยุชฺชนสีลา, วิโยโค วา เอเตสํ อตฺถีติ วิโยคิโน, ตถา สหโยคิโน, สงฺคหาสงฺคหธมฺมา จ วิโยคีสหโยคีธมฺมา จ สงฺคหา…เป.… ธมฺมา, สงฺคณฺหนาสงฺคณฺหนวเสน วิยุชฺชนสํยุชฺชนวเสน จ ปวตฺตนกสภาวาติ อตฺโถฯ จุทฺทสปีติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ เยหีติ เยหิ ขนฺธาทีหิ อรูปกฺขนฺเธหิ จฯ เต จตฺตาโรติ เต สงฺคหาทโย จตฺตาโรฯ สจฺจาทีหิปีติ สจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิปิ สหฯ ยถาสมฺภวนฺติ สมฺภวานุรูปํ, ยํ ยํ ปทํ สงฺคหิโต อสงฺคหิโตติ จ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตํ ตนฺติ อตฺโถฯ

โส ปนาติ สงฺคหาสงฺคโหฯ สงฺคาหกภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กตฺตุภูเตหิฯ เตหีติ สจฺจาทีหิฯ น สงฺคหภูเตหีติ สงฺคหณกิริยาย กรณภูเตหิ สจฺจาทีหิ สงฺคหาสงฺคโห น วุตฺโตฯ ตตฺถาปิ หิ ขนฺธายตนธาตุโย เอว กรณภูตาติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาทีเหว สงฺคเหหีติ ขนฺธาทีหิเยว สงฺคณฺหนกิริยาย กรณภูเตหิ, ‘‘ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตา , ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ, ทฺวีหายตเนหิ, อฏฺฐหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ สงฺคหาสงฺคโห นิยเมตฺวา วุตฺโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สจฺจาทีนิ สงฺคาหกภาเวน วุตฺตานิ, น สงฺคหภาเวน, ขนฺธาทีนิเยว จ สงฺคหภาเวน วุตฺตานิ, ตสฺมาฯ

กสฺมา ปเนตฺถ สจฺจาทโย สงฺคหวเสน น วุตฺตาติ? ตถาเทสนาย อสมฺภวโตฯ น หิ สกฺกา รูปกฺขนฺธาทีนํ สมุทยสจฺจาทีหิ, สญฺญาทีนํ วา อินฺทฺริยาทีหิ สงฺคหนเยน ปุจฺฉิตุํ วิสฺสชฺชิตุํ วาติฯ ตถา อริยผลาทีสุ อุปฺปนฺนเวทนาทีนํ สจฺจวินิมุตฺตตาย ‘‘เวทนากฺขนฺโธ กติหิ สจฺเจหิ สงฺคหิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวาปิ ‘‘เอเกน สจฺเจน สงฺคหิโต’’ติอาทินา นิยเมตฺวา สงฺคหํ ทสฺเสตุํ น สกฺกาติฯ ยถาสมฺภวนฺติ เยหิ สมฺปโยโค, เยหิ จ วิปฺปโยโค, ตทนุรูปํฯ

รูปํ รูเปน นิพฺพาเนน วา วิปฺปยุตฺตํ น โหติ, นิพฺพานํ วา รูเปนฯ กสฺมา? สมฺปยุตฺตนฺติ อนาสงฺกนียสภาวตฺตาฯ จตุนฺนญฺหิ ขนฺธานํ อญฺญมญฺญํ สมฺปโยคีภาวโต ‘‘รูปนิพฺพาเนหิปิ โส อตฺถิ นตฺถี’’ติ สิยา อาสงฺกา, ตสฺมา เตสํ อิตเรหิ, อิตเรสญฺจ เตหิ วิปฺปโยโค วุจฺจติ, น ปน รูปสฺส รูเปน, นิพฺพาเนน วา, นิพฺพานสฺส วา รูเปน กตฺถจิ สมฺปโยโค อตฺถีติ ตทาสงฺกาภาวโต วิปฺปโยโคปิ รูปสฺส รูปนิพฺพาเนหิ, นิพฺพานสฺส วา เตน น วุจฺจติ, อรูปกฺขนฺเธหิเยว ปน วุจฺจตีติ อาห ‘‘จตูเหวา’’ติอาทิฯ อนารมฺมณสฺส จกฺขายตนาทิกสฺสฯ อนารมฺมณอนารมฺมณมิสฺสเกหีติ อนารมฺมเณน โสตายตนาทินา อนารมฺมณมิสฺสเกน จ ธมฺมายตนาทินาฯ มิสฺสกสฺส ธมฺมายตนาทิกสฺสฯ อนารมฺมณอนารมฺมณมิสฺสเกหิ น โหตีติ โยเชตพฺพํฯ เยสํ ปน เยหิ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนารมฺมณสฺส ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา หิ สารมฺมณสฺส อนารมฺมเณน อนารมฺมณมิสฺสเกน จ วิปฺปโยโค โหติ, เอวํ สารมฺมเณนปิ โส โหติเยวฯ เตน วิย อนารมฺมณสฺส อนารมฺมณมิสฺสกสฺส จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

4. ลกฺขณมาติกาวณฺณนา

[4] วิสุํ โยชนา กาตพฺพาติ โย ตีหิ สงฺคโห จตูหิ จ สมฺปโยโค วุตฺโต, ตํ สภาโค ภาโว ปโยเชติ, โย จ ตีหิ อสงฺคโห จตูหิ จ วิปฺปโยโค วุตฺโต, ตํ วิสภาโค ภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺคโห…เป.… วิญฺญายตี’’ติ อาหฯ ยสฺส สงฺคโห, โส ธมฺโม ขนฺธาทิโก สภาโคฯ ยสฺส อสงฺคโห, โส วิสภาโคฯ ตถา สมฺปโยเคสุปิ เวทิตพฺพํฯ อิทานิ ยถาวุตฺตํ สภาคตํ สรูปโต นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมานภาโว สงฺคเห สภาคตา, เอกุปฺปาทาทิโก สมฺปโยเคติ อิมินา รุปฺปนาทิวิธุโร อสมานสภาโว อสงฺคเห วิสภาคตา, นานุปฺปาทาทิโก วิปฺปโยเคติ อยมตฺโถ อตฺถสิทฺโธติ น วุตฺโตติฯ

5. พาหิรมาติกาวณฺณนา

[5] เอเตน ฐปนากาเรนาติ สรูเปน อคฺคเหตฺวา ยถาวุตฺเตน ปกรณนฺตรมาติกาย อิธ มาติกาภาวกิตฺตนสงฺขาเตน ฐปนากาเรนฯ ปกรณนฺตรฐปิตาย มาติกาย อวิภาเคน ปจฺฉโต คหณํ พหิ ฐปนนฺติ อาห ‘‘พหิ ปิฏฺฐิโต ฐปิตตฺตา’’ติฯ อิธ อฏฺฐเปตฺวาติ อิมิสฺสา ธาตุกถาย สรูเปน อวตฺวาฯ ตถา ปกาสิตตฺตาติ มาติกาภาเวน โชติตตฺตาฯ ธมฺมสงฺคณีสีเสน หิ ธมฺมสงฺคณิยํ อาคตมาติกาว คหิตาติฯ เยหิ นเยหิ ธาตุกถาย นิทฺเทโส, เตสุ นเยสุ, เตหิ วิภชิตพฺเพสุ ขนฺธาทีสุ, เตสํ นยานํ ปวตฺติทฺวารลกฺขเณสุ จ อุทฺทิฏฺเฐสุ ธาตุกถาย อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ ยํ อุทฺเทสวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ วตฺวา ปุน ยถาวุตฺตานํ ขนฺธาทีนํ กุสลาทิวิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ มาติกาย นิกฺเขปวิธิ เวทิตพฺโพฯ

‘‘คาวีติ อยมาหา’’ติ เอตฺถ คาวี-สทฺโท วิย ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ เอตฺถ ปทตฺถวิปลฺลาสการินา อิติ-สทฺเทน อตฺถปทตฺถโก สงฺคหาสงฺคห-สทฺโท สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว วุตฺตตฺตา’’ติฯ เตน อตฺถุทฺธารโต สงฺคหสทฺทํ สํวณฺเณตีติ ทสฺเสติฯ อนิทฺธาริตวิเสโสติ อสงฺคหิตชาติสญฺชาติอาทิวิเสโสฯ สามญฺเญน คเหตพฺพตนฺติ สงฺคหสทฺทาภิเธยฺยตาสามญฺเญน วิญฺญายมาโน วุจฺจมาโน วาฯ น เจตฺถ สามญฺญญฺจ เอกรูปเมวาติ โจทนา กาตพฺพา เภทาเปกฺขตฺตา ตสฺสฯ ยตฺตกา หิ ตสฺส วิเสสา, ตทเปกฺขเมว ตนฺติฯ ‘‘อตฺตโน ชาติยา’’ติ วิญฺญายติ ยถา ‘‘มตฺเตยฺยา’’ติ วุตฺเต อตฺตโน มาตุ หิตาติฯ

ธมฺมวิเสสํ อนิทฺธาเรตฺวาติ สงฺคหิตตาทินา ปุจฺฉิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพธมฺมานํ วิเสสนํ อกตฺวาฯ สามญฺเญนาติ อวิเสเสนฯ ธมฺมานนฺติ ขนฺธาทิธมฺมานํฯ