ยทิปิ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหติ, เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 3.431) โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อฏฺฐงฺคิกมคฺคปาริปูริยา อุปนิสฺสยทสฺสนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนา’’ติ วจนํ กายกมฺมาทิสุทฺธิยา ทูรตรุปนิสฺสยตํ, จกฺขาทีสุ อสารชฺชนฺตสฺส อสํยุตฺตสฺส อสมฺมูฬฺหสฺส อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตาเยว วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อายติํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อปจยํ คจฺฉนฺเตสุ สพฺพสงฺขาเรสุ วิวฏฺฏนวเสน, โปโนพฺภวิกตณฺหาย ปหียมานาย กิเลสทูรีภาเวน, กายิกเจตสิกทรถสนฺตาปปริฬาเหสุ ปหียมาเนสุ ปสฺสทฺธกายจิตฺตวเสน กายิกเจตสิกสุเข ปฏิสํเวทิยมาเน ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺฐิ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.431) วุตฺตานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตานํ ปญฺจนฺนํ สมฺมาทิฏฺฐาทีนํ องฺคานํ อาสนฺนตรุปนิสฺสยตญฺจ ทสฺเสตีติ อาสนฺนตรุปนิสฺสยวเสน ปญฺจงฺคิกํ มคฺคํ สุขํ พุชฺฌนฺตานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน ปญฺจงฺคิกมคฺคเทสนาย ปวตฺตตํ ทีเปติฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพว โข…เป.… สุปริสุทฺโธ โหตีติ วจนโต’’ติอาทิฯ เอวมิทํ วจนโตติ นิสฺสกฺกวจนํ เทสนุปายสฺส ญาปกนิทสฺสนํ โหติ, วจนโตติ วา อตฺตโน วจนานุรูปํ ปญฺจงฺคิโกปิ มคฺโค ปฏิปทา เอวาติ ภควตา เทสิโตติ อตฺโถฯ กตฺถาติ? เทวปุเร, ตสฺมา ตํ เทสิตนยํ ทสฺเสตุํ ปญฺจงฺคิกวาโรปิ นิทฺทิฏฺโฐ ธมฺมสงฺคาหเกหิฯ อถ วา ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺสา’’ติ วจเนเนว อชฺฌาสยวิเสสการณนิทสฺสเกน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปญฺจงฺคิโก มคฺโคปิ ปฏิปทา เอวาติ เทสิโต โหตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพว โข ปน…เป.… วจนโต ปน…เป.… เทสิโต’’ติ, ตสฺมา ตํ สุตฺตนฺเต เทสิตนยํ ทสฺเสตุํ ปญฺจงฺคิกวาโรปิ นิทฺทิฏฺโฐ ภควตา เทวปุเรติ อตฺโถฯ

ฌาเนหิ เทสนาปเวโส, ภาวนาปเวโส วา ฌานาภินิเวโสฯ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยสหสฺสานํ ทสฺสนํ คณนาสุขตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถา ปน ปาฬิ ฐิตา, ตถา เอเกกิสฺสา ปฏิปทาย สุญฺญตาทีสุ จ ปญฺจ ปญฺจ โกฏฺฐาเส โยเชตฺวา ปาฬิคมนํ กตนฺติ วิญฺญายติฯ ตตฺถ อฏฺฐงฺคิกวาเร ทุติยชฺฌานาทีสุ ตสฺมิํ สมเย สตฺตงฺคิโก มคฺโค โหตีติ โยชนา กาตพฺพา, สพฺพสงฺคาหิกวาเร จ ยถา วิชฺชมานธมฺมวเสนาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

[215] เอวํ ปุริเมสุปิ ทฺวีสูติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ สุตฺตนฺตภาชนีเย ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก มคฺโค วุตฺโตฯ ตสฺส หิ อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 205) ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ อุคฺคหาทิวเสน ปุพฺพภาคญาณุปฺปตฺติํ สนฺธาย อิทํ ‘ทุกฺเข ญาณ’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ปฏิเวธกฺขเณ ปน เอกเมว ญาณํ โหตี’’ติ สมฺมาทิฏฺฐิยา, ตถา สมฺมาสงฺกปฺปาทีนญฺจ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกตา ทสฺสิตา ‘‘อปิเจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหติ, มคฺคกฺขเณ เอกกฺขณา เอการมฺมณา’’ติอาทินา จาติ? สจฺจเมตํ, เอวํ ปน อาคมนวเสน ตตฺถาปิ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานทสฺสนาทิมุเขน อริโยว อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทสฺสิโตฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ปฏิเวธกฺขเณ ปน เอกเมว ญาณํ โหตี’’ติ มคฺคญาณสฺส เอกสฺเสว ทุกฺขญาณาทิตา, ‘‘มคฺคกฺขเณ ปน…เป.… เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ, อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นามา’’ติอาทินา มคฺคสงฺกปฺปาทีนํ สมฺมาสงฺกปฺปาทิตา จ นิทฺธาริตา, ปาฬิยญฺจ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อุทฺทิสิตฺวา ตเมว นิทฺทิสิตุํ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตน สุตฺตนฺตภาชนีเยปิ ทฺวินฺนํ โลกิยตา, ทฺวินฺนํ โลกุตฺตรตา วุตฺตา ‘‘เอวํ ปุริเมสุปิ ทฺวีสูติ เอเตนาติฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อินฺทฺริยวิภงฺโค

1. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา