เมนู

เอตฺถ กถนฺติ ปาทกชฺฌานสฺส อภาวา กถํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตํฌานิกาว ตสฺส ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ ตชฺฌานิกํ ปฐมผลาทิํ ปาทกํ กตฺวา อุปริมคฺคภาวนายาติ อธิปฺปาโย, ติกจตุกฺกชฺฌานิกํ ปน มคฺคํ ภาเวตฺวา ตตฺถุปฺปนฺนสฺส อรูปชฺฌานํ ตชฺฌานิกํ ผลญฺจ ปาทกํ กตฺวา อุปริมคฺคภาวนาย อญฺญฌานิกาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ฌานงฺคาทินิยามิกา ปุพฺพาภิสงฺขารสมาปตฺติ ปาทกํ, น สมฺมสิตพฺพาติ ผลสฺสปิ ปาทกตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ทุกฺขญาณาทีนํ รูปาทิฉฬารมฺมณตฺตา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีนํ กสิณาทิตํตํกุสลารมฺมณารมฺมณตฺตา สมฺมาวาจาทีนํ องฺคานํ ตํตํวิรมิตพฺพาทิอารมฺมณตฺตา ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ อาหฯ ตทนุรูโปติ อวิปฺปฏิสารกรสีลํ วายามสฺส วิเสสปจฺจโยติ สีลานุรูปตา วายามสฺส วุตฺตา สมฺปยุตฺตสฺสปิ, สมฺปยุตฺตสฺเสว จ วจนโต ‘‘สีลภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘ปติฏฺฐมานสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ เจตโส อสมฺโมโสติ ‘‘เอการกฺโข’’ติ เอตฺถ วุตฺเตน สตารกฺเขน เจตโส รกฺขิตตาฯ เตนาห ‘‘อิติ…เป.… สุวิหิตจิตฺตารกฺขสฺสา’’ติฯ

อาสวกฺขยญาณสฺส วิชฺชาภาโว วุตฺโตติ อาสวกฺขยสงฺขาเต มคฺเค ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิเต ปญฺญากฺขนฺโธ วิชฺชา, สีลสฺส จตุนฺนญฺจ ฌานานํ จรณภาโว วุตฺโตติ อิตเร ทฺเว ขนฺธา จรณํฯ ยนฺติ เอเตน นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ ยานํ, วิปสฺสนาว ยานํ วิปสฺสนายานํฯ สีลํ สมาธิสฺส วิเสสปจฺจโย, สมาธิ วิปสฺสนายาติ สมถสฺส อุปการตฺตา สีลกฺขนฺโธ จ สมถยาเนน สงฺคหิโตฯ วิปสฺสนายาเนน กาเมสุ อาทีนวํ วิภาเวนฺโต สมถยาเนน นิรามิสํ ฌานสุขํ อปริจฺจชนฺโต อนฺตทฺวยกุมฺมคฺคํ วิวชฺเชติฯ ปญฺญา วิย โมหสฺส, สีลสมาธโย จ โทสโลภานํ อุชุวิปจฺจนีกา อโทสาโลเภหิ สาเธตพฺพตฺตาฯ สีลสมาธิปญฺญาโยคโต อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณํฯ สีลาทีนิ หิ สาสนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติฯ ยสฺมิํ ฐิโต มคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐ จ อริโย โหติ, ตํ มคฺคผลสงฺขาตํ ขนฺธตฺตยสงฺคหิตํ สาสนํ อริยภูมิ

มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[206-214] อริยสจฺจ-สทฺโท สมุทเย วตฺตมาโน ปริญฺเญยฺยภาวรหิเต เอกนฺตปหาตพฺเพ ตณฺหาสงฺขาเต สมุทเย ปวตฺตติ, น ปหาตพฺพปริญฺเญยฺเยสุ อวเสสกิเลสาวเสสากุสเลสุ อปฺปหาตพฺเพสุ จ สาสวกุสลมูลาวเสสสาสวกุสเลสูติ สปฺปเทโส ตตฺถ สมุทโย โหติ, เกวลํ สจฺจสทฺเท นิปฺปเทโสติ อาห ‘‘นิปฺปเทสโต สมุทยํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ทุกฺขนิโรธา ปน อริยสจฺจเทสนายํ ธมฺมโต นิปฺปเทสา เอวฯ น หิ ตโต อญฺโญ ธมฺโม อตฺถิ, โย สจฺจเทสนายํ ทุกฺขํ นิโรโธติ จ วตฺตพฺโพ สิยา, มคฺโคปิ อฏฺฐงฺคิกปญฺจงฺคิกวาเรสุ อปุพฺโพ นตฺถิ, ตสฺมา สมุทยเมว ‘‘นิปฺปเทสโต ทสฺเสตุ’’นฺติ วทติ ตสฺส สพฺพตฺถ ตีสุปิ วาเรสุ อปุพฺพสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ อปุพฺพสมุทยทสฺสนตฺถายปิ หิ สจฺจเทสนายํ ‘‘ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา’’ติ วจนํ เกวลาย ตณฺหาย สจฺจ-สทฺทสฺส ปวตฺติทสฺสนตฺถนฺติฯ เทสนาวเสน ปน ตํ ตํ สมุทยํ ฐเปตฺวา ทุกฺขํ ตสฺส ตสฺส ปหานวเสน นิโรโธ อฏฺฐงฺคิกปญฺจงฺคิกสพฺพโลกุตฺตรกุสลวเสน มคฺโค จ อริยสจฺจเทสนายํ น วุตฺโตติ ทุกฺขาทีนิ จ ตตฺถ สปฺปเทสานิ ทสฺสิตานิ โหนฺตีติ ตานิ จ นิปฺปเทสานิ ทสฺเสตุํ สจฺจเทสนา วุตฺตาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ปจฺจยสงฺขาตนฺติ กมฺมกิเลสวเสน ชาติอาทิทุกฺขสฺส มูลภูตนฺติ อตฺโถฯ

นิโรธสจฺจํ…เป.… ปญฺจหากาเรหิ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อริยสจฺจเทสนโต สจฺจเทสนาย วิเสสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘ติณฺณนฺนญฺจ กุสลมูลานํ อวเสสานญฺจ สาสวกุสลานํ ปหาน’’นฺติ อิทํ เตสํ ปจฺจยานํ อวิชฺชาตณฺหาอุปาทานานํ ปหานวเสน, อวิชฺชาทีสุ วา ปหีเนสุ เตสํ อปฺปวตฺติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ กุสลา ปหาตพฺพาติฯ ปหานนฺติ จ มคฺคกิจฺจวเสน ตทธิคมนียํ นิโรธํ ทสฺเสติ, นิโรธสฺเสว วา ตณฺหาทีนํ อปฺปวตฺติภาโว ปหานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิปิ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหติ, เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 3.431) โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อฏฺฐงฺคิกมคฺคปาริปูริยา อุปนิสฺสยทสฺสนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนา’’ติ วจนํ กายกมฺมาทิสุทฺธิยา ทูรตรุปนิสฺสยตํ, จกฺขาทีสุ อสารชฺชนฺตสฺส อสํยุตฺตสฺส อสมฺมูฬฺหสฺส อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตาเยว วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อายติํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อปจยํ คจฺฉนฺเตสุ สพฺพสงฺขาเรสุ วิวฏฺฏนวเสน, โปโนพฺภวิกตณฺหาย ปหียมานาย กิเลสทูรีภาเวน, กายิกเจตสิกทรถสนฺตาปปริฬาเหสุ ปหียมาเนสุ ปสฺสทฺธกายจิตฺตวเสน กายิกเจตสิกสุเข ปฏิสํเวทิยมาเน ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺฐิ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.431) วุตฺตานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตานํ ปญฺจนฺนํ สมฺมาทิฏฺฐาทีนํ องฺคานํ อาสนฺนตรุปนิสฺสยตญฺจ ทสฺเสตีติ อาสนฺนตรุปนิสฺสยวเสน ปญฺจงฺคิกํ มคฺคํ สุขํ พุชฺฌนฺตานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน ปญฺจงฺคิกมคฺคเทสนาย ปวตฺตตํ ทีเปติฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพว โข…เป.… สุปริสุทฺโธ โหตีติ วจนโต’’ติอาทิฯ เอวมิทํ วจนโตติ นิสฺสกฺกวจนํ เทสนุปายสฺส ญาปกนิทสฺสนํ โหติ, วจนโตติ วา อตฺตโน วจนานุรูปํ ปญฺจงฺคิโกปิ มคฺโค ปฏิปทา เอวาติ ภควตา เทสิโตติ อตฺโถฯ กตฺถาติ? เทวปุเร, ตสฺมา ตํ เทสิตนยํ ทสฺเสตุํ ปญฺจงฺคิกวาโรปิ นิทฺทิฏฺโฐ ธมฺมสงฺคาหเกหิฯ อถ วา ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺสา’’ติ วจเนเนว อชฺฌาสยวิเสสการณนิทสฺสเกน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปญฺจงฺคิโก มคฺโคปิ ปฏิปทา เอวาติ เทสิโต โหตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพว โข ปน…เป.… วจนโต ปน…เป.… เทสิโต’’ติ, ตสฺมา ตํ สุตฺตนฺเต เทสิตนยํ ทสฺเสตุํ ปญฺจงฺคิกวาโรปิ นิทฺทิฏฺโฐ ภควตา เทวปุเรติ อตฺโถฯ

ฌาเนหิ เทสนาปเวโส, ภาวนาปเวโส วา ฌานาภินิเวโสฯ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยสหสฺสานํ ทสฺสนํ คณนาสุขตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถา ปน ปาฬิ ฐิตา, ตถา เอเกกิสฺสา ปฏิปทาย สุญฺญตาทีสุ จ ปญฺจ ปญฺจ โกฏฺฐาเส โยเชตฺวา ปาฬิคมนํ กตนฺติ วิญฺญายติฯ ตตฺถ อฏฺฐงฺคิกวาเร ทุติยชฺฌานาทีสุ ตสฺมิํ สมเย สตฺตงฺคิโก มคฺโค โหตีติ โยชนา กาตพฺพา, สพฺพสงฺคาหิกวาเร จ ยถา วิชฺชมานธมฺมวเสนาติฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา