2. สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[203] อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา ‘‘ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว’’ติอาหฯ ‘‘มโนสมฺผสฺโส’’ติ เอตฺถ มโน วิย จ ปุริมปทสฺส โอการนฺตตา ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา สีลฏฺเฐน อิก-สทฺเทน คมิยตฺถตฺตา กิริยาวาจกสฺส สทฺทสฺส อทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก’’ติฯ ‘‘ตทฺธิตา’’อิติ พหุวจนนิทฺเทสา วิจิตฺตตฺตา วา ตทฺธิตานํ อภิธานลกฺขณตฺตา วา ‘‘ปุนพฺภวํ เทตี’’ติอาทีสุ อตฺเถสุ โปโนพฺภวิกสทฺทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ กมฺมสหชาตา ปุนพฺภวํ เทติ, กมฺมสหายภูตา ตทสหชาตา ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ทุวิธาปิ ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตติฯ เตเนวาห ‘‘ปุนพฺภวสฺส ทายิกาปี’’ติอาทิฯ โปโนพฺภวิกาเยวาติ นามํ ลภตีติ ปุนพฺภวํ ทายิกาปิ อทายิกาปิ ปุนพฺภวํ เทติจฺเจว โปโนพฺภวิกาติ สมานวิปากาติ นามํ ลภติ สมานสภาวตฺตา ตทานุภาวตฺตา จฯ เอวํ อิตเรสุ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อุปธิมฺหิ ยถานิพฺพตฺเต อตฺตภาเว วิปจฺจนกมฺมํ เอติสฺสาติ อุปธิเวปกฺกาฯ นนฺทนฏฺเฐน นนฺที, รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ โย จ นนฺทิราโค, ยา จ ตณฺหา, อุภยเมตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ ตณฺหา ‘‘นนฺทิราเคน สทฺธิํ อตฺถโต เอกตฺตํ คตา’’ติ วุตฺตาฯ ราคสมฺพนฺเธน ‘‘อุปฺปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ รูปารูปภวราโค วิสุํ วกฺขตีติ กามภเว เอว ภวปตฺถนาอุปฺปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปิยรูเป ปฐมุปฺปตฺติวเสน ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตา, ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ‘‘นิวิสตี’’ติ, ปริยุฏฺฐานานุสยวเสน วา อุปฺปตฺตินิเวสา โยเชตพฺพาฯ สมฺปตฺติยนฺติ มนุสฺสโสภคฺเค เทวตฺเต จฯ อตฺตโน จกฺขุนฺติ สวตฺถุกํ จกฺขุมาห, สปสาทํ วา มํสปิณฺฑํฯ วิปฺปสนฺนปญฺจปสาทนฺติ ปริสุทฺธนีลปีตโลหิตกณฺหโอทาตวณฺณปสาทํฯ รชตปนาฬิกํ วิย ฉิทฺทํ อพฺภนฺตเร โอทาตตฺตาฯ ปามงฺคสุตฺตํ วิย ลมฺพกณฺณพทฺธํฯ ตุงฺคา อุจฺจา ทีฆา นาสิกา ตุงฺคนาสิกา, เอวํ ลทฺธโวหารํ อตฺตโน ฆานํฯ ‘‘ลทฺธโวหารา’’ติ วา ปาโฐฯ ตสฺมิํ สติ ตุงฺคา นาสิกา เยสํ, เต ตุงฺคนาสิกาฯ เอวํ ลทฺธโวหารา สตฺตา อตฺตโน ฆานนฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ ชิวฺหํ…เป.… มญฺญนฺติ วณฺณา สณฺฐานโต กิจฺจโต จฯ มนํ…เป.… อุฬารํ มญฺญนฺติ อตีตาทิอตฺถวิจินนสมตฺถํฯ

อตฺตนา ปฏิลทฺธานีติ อชฺฌตฺตญฺจ สรีรคนฺธาทีนิ พหิทฺธา จ วิเลปนคนฺธาทีนิฯ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตีติ ยทา อุปฺปชฺชมานา โหติ, ตทา เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ สามญฺเญน คหิตา อุปฺปาทกิริยา ลกฺขณภาเวน วุตฺตา, วิสยวิสิฏฺฐา ลกฺขิตพฺพภาเวนฯ น หิ สามญฺญวิเสเสหิ นานตฺตโวหาโร น โหตีติฯ อุปฺปชฺชมานาติ วา อนิจฺฉิโต อุปฺปาโท เหตุภาเวน วุตฺโตฯ อุปฺปชฺชตีติ นิจฺฉิโต ผลภาเวน ‘‘ยทิ อุปฺปชฺชมานา โหติ, เอตฺถ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ โส หิ เตน อุปโยชิโต วิย โหติฯ

สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[204] อนูหเตติ อนุทฺธเต, อปฺปหีเนติ อตฺโถฯ

สีโห เวธเก ปฏิปชฺชติ, น อุสุมฺหิ, สุวาโน เลฑฺฑุมฺหิ ปฏิปชฺชติ, น ปหารเกฯ ขยคมนวเสน วิรชฺชติ, อปฺปวตฺติคมนวเสน นิรุชฺฌติฯ อนเปกฺขตาย จชนวเสน หานิวเสน จ จชียติ, ปุน ยถา น ปวตฺตติ, ตถา ทูรขิปนวเสน ปฏินิสฺสชฺชียติ, พนฺธนภูตาย โมจนวเสน มุจฺจติ, อสํกิเลสวเสน น อลฺลียติฯ อายูหนํ สมุทโย, ตปฺปฏิปกฺขวเสน อนายูหนํฯ

อปญฺญตฺตินฺติ อปญฺญาปนํ, ‘‘ติตฺตอลาพุ อตฺถี’’ติ โวหาราภาวํ วาฯ ติตฺตอลาพุวลฺลิยา อปฺปวตฺติํ อิจฺฉนฺโต ปุริโส วิย มคฺโค ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺส ตสฺสา อปฺปวตฺตินินฺนจิตฺตสฺส มูลจฺเฉทนํ วิย มคฺคสฺส นิพฺพานารมฺมณสฺส ตณฺหาปหานํฯ ตทาปฺปวตฺติ วิย ตณฺหาย อปฺปวตฺติภูตํ นิพฺพานํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติยูปมาย ทกฺขิณทฺวารํ วิย นิพฺพานํ, โจรฆาตกา วิย มคฺโค ทฏฺฐพฺโพ, ปุริมา วา อุปมา มคฺเคน นิรุทฺธาย ปิยรูปสาตรูเปสุ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, ปจฺฉิมา นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธายปิฯ

นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ