ปิ-สทฺเทน มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปิณฺฑเน จ สติ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุยาปิ สมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ มโนวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ภวงฺคานนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มโนธาตุจิตฺตํ นิวตฺติตํ โหตีติ เจ? น, ตสฺสา มโนวิญฺญาณธาตุภาวาสิทฺธิโตฯ น หิ ยํ โจทียติ, ตเทว ปริหาราย โหตีติฯ

มโนธาตุยาปิ มโนวิญฺญาณธาตุยาปีติ มนทฺวยวจเนน ทฺวินฺนํ อญฺญมญฺญวิธุรสภาวตา ทสฺสิตาติ เตเนว มโนธาตาวชฺชนสฺส มโนวิญฺญาณธาตุภาโว นิวตฺติโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺโต หิ ตสฺส มโนวิญฺญาณธาตุวิธุโร มโนธาตุสภาโว ‘‘สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินาฯ สา สพฺพาปีติ เอตํ มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ น หิ ชวนปริโยสานา เอว มโนวิญฺญาณธาตุ, ตทารมฺมณาทีนิปิ ปน โหนฺติเยวาติฯ เอวํ ปญฺจวิญฺญาณธาตุมโนธาตุวิสิฏฺฐสภาววเสน สพฺพํ มโนวิญฺญาณธาตุํ ทสฺเสตฺวา ปุน มโนทฺวารวเสน สาติสยํ ชวนมโนวิญฺญาณธาตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ ยทิ ปน ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน ชวนาวสานาเนว จิตฺตานิ อิธ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ อยมตฺโถ คยฺเหยฺย, จุติปฏิสนฺธิภวงฺคานํ อคฺคหิตตฺตา สาวเสสา เทสนา อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ฉทฺวาริกจิตฺเตหิ วา สมานลกฺขณานิ อญฺญานิปิ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตู’’ติ ทสฺสิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺฐาเนติ เอตฺถ ‘‘มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.455) วิสุํ กาตุํ ยุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ จ-สทฺเทน สมฺปิณฺเฑตฺวา อาวชฺชนสฺสปิ จกฺขาทิสนฺนิสฺสิตตากรณํ วิย มนญฺจ ปฏิจฺจาติ อาคตฏฺฐาเน มโนทฺวารสงฺขาตภวงฺคสนฺนิสฺสิตเมว อาวชฺชนํ กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา

ปญฺหปุจฺฉกํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติฯ

ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ธาตุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สจฺจวิภงฺโค

1. สุตฺตนฺตภาชนียํ