เมนู

วิปสฺสนาติ จ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม วิภาเคน ทสฺสนโต ธมฺมฏฺฐิติญาณํ อิธาธิปฺเปตํฯ ตสฺส ขยธมฺมตาทิชานนํ ปฏิวิปสฺสนาฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนาทสฺสนมตฺต’’นฺติฯ

เอวเมตฺถ อฏฺฐกถาธิปฺปายวเสน ปาฬิยา อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปายวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ปาฬิยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สพฺพตฺถาติ อทฺธตฺตเย ปจฺจยวิเสเสน ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสนิทฺธารเณฯ ญาณวจเนนาติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา ญาณสฺส คหเณนฯ องฺคานนฺติ สตฺตสตฺตติยา องฺคานํฯ อิติสทฺเทนาติ ‘‘นิโรธธมฺม’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตอิติสทฺเทนฯ ปกาเสตฺวาติ ญาณสฺส ปวตฺติอาการํ โชเตตฺวาฯ เตน ธมฺมฏฺฐิติญาณโต อญฺญํเยว ปริโยสาเน วุตฺตํ ญาณนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาญาณํ สตฺตมํ ญาณ’’นฺติฯ อยเมว เจตฺถ อตฺโถ ยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ตมฺปิ ญาณนฺติ สมฺพนฺโธ น โหตี’’ติ เอวํ สมฺพนฺโธ น ยุตฺโต องฺคนฺตรภาวสฺส อวิภาวนโตติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตํญาณ…เป.… อนธิปฺเปตตฺตา’’ติฯ น หิ วิสุํ วิสุํ วุตฺตเมว เอกชฺฌํ วจนมตฺเตน อตฺถนฺตรํ โหตีติฯ ‘‘ขยธมฺมํ…เป.… จา’’ติ อิมินา ปุริมสฺมิํ ปกฺเข อุปจเยน โทสมาหฯ

สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา

[808] ปจฺจนีกธมฺเมติ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺเมฯ ทุกฺขนฺติ สมาปชฺชเน อสติ อุปฺปชฺชนกทุกฺขํฯ

อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ทสกนิทฺเทโส

ปฐมพลนิทฺเทสวณฺณนา

[809] ฐานนฺติ อฏฺฐานํ, อนุปลพฺภนตฺโถ อยมกาโรติ อาห ‘‘อวิชฺชมานํ ฐานํ อฏฺฐาน’’นฺติฯ อภาวตฺโถ วา, น อญฺญปฏิปกฺขาทิอตฺโถติ อาห ‘‘นตฺถิ ฐานนฺติ วา อฏฺฐาน’’นฺติฯ โก ปเนตสฺส อตฺถทฺวยสฺส วิเสโสติ? ปฐโม เหตุปจฺจเยหิ อนุปลพฺภมานตํ วทติ, ทุติโย สพฺเพน สพฺพํ อภาวนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ตณฺหุปาทานาทีนมฺปิ สุขโต อุปคมนสฺส เหตุภาเว ทิฏฺฐิวิปลฺลาสสฺส โส สาติสโย อสุเขปิ ทฬฺหํ ปวตฺตาปนโตติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสว…เป.… อธิปฺเปต’’นฺติฯ ‘‘อตฺตทิฏฺฐิวเสนา’’ติ กสฺมา วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, นนุ อริยสาวกสฺส สพฺพาปิ ทิฏฺฐิโย นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, อตฺตทิฏฺฐิสนฺนิสฺสยา ปน สพฺพทิฏฺฐิโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตทิฏฺฐิวเสนาติ ปธานทิฏฺฐิมาหา’’ติ วุตฺตํฯ เภทานุรูปสฺส วตฺถุโนฯ เภทานุรูเปน ‘‘อธมฺเม ธมฺโม’’ติอาทินยปฺปวตฺเตนฯ

โส เอวาติ โย ลิงฺเค อปริวตฺเต ตสฺมิํ อตฺตภาเว ภวงฺคชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ, โส เอวฯ ตญฺหิ อุปาทาย เอกชาติสมญฺญา, น เจตฺถ ภาวกลาปชีวิตินฺทฺริยสฺส วเสน โจทนา กาตพฺพา ตทญฺญสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ ตญฺหิ ตตฺถ อวิจฺเฉทวุตฺติยา ปพนฺธโวหารํ ลภติ, อิตรมฺปิ วา ภาวานุปาลนตาสามญฺเญนาติ อโนกาสาว โจทนาฯ

สปตฺตวเสน โยเชตพฺพนฺติ ‘‘สปตฺตํ มาเรมีติ อภิสนฺธินา สปตฺเตน นิปนฺนฏฺฐาเน นิปนฺนํ มนุสฺสภูโต มนุสฺสภูตํ มาตรํ ปิตรํ วา มาเรนฺโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ สพฺพตฺถาติ จตูสุปิ วิกปฺเปสุฯ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตนฺติ ปุพฺพภาคิโย มรณาธิปฺปาโยฯ อปฺปมาณํ เตน อตฺถสิทฺธิยา อภาวโตฯ ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหตีติ เอตฺถ ยถา อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุตฺตมฺปิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ปุถุชฺชนทานเมว โหติ, เอวํ มรณาธิปฺปาเยน ปุถุชฺชนกาเล ปหาเร ทินฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว ปหาเรน มเต กสฺมา อรหนฺตฆาโตเยว โหติ, น ปุถุชฺชนฆาโตติ? วิเสสสมฺภวโตฯ ยถา หิ ทานํ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาคมตฺเตน โหติ, น เอวํ วโธฯ โส หิ ปาโณ, ปาณสญฺญิตา, วธกเจตนา, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ ปาริปูริยาว โหติ, น อปาริปูริยาฯ ตสฺมา อรหตฺตํ ปตฺตสฺเสว มรณนฺติ อรหนฺตฆาโตเยว โหติ , น ปุถุชฺชนฆาโตฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ ยํ สนฺตานํ อารพฺภ มารณิจฺฉา, ตสฺส ปุถุชฺชนขีณาสวภาเวน ปโยคมรณกฺขณานํ วเสน สติปิ สนฺตานเภเท อเภโทเยวฯ ยทา จ อตฺถสิทฺธิ, ตทา ขีณาสวภาโวฯ